Αιματοβαμμένος μεσημβρινός ή Το δειλινό κοκκίνισμα στη Δύση του Cormac McCarthy,
μτφρ. Γιώργος Κυριαζής, εκδ. Gutenberg (2024) [Cormac McCarthy, Blood Meridian or The Evening Redness in the West, 1985]
«Προχωρούσαν σαν άνθρωποι αφοσιωμένοι σ’ ένα σκοπό με ρίζες παλαιότερες από τους ίδιους, σαν αποδέκτες μιας κληρονομιάς αίματος επιτακτικής και μακρινής».
Ο Αιματοβαμμένος μεσημβρινός ή Το δειλινό κοκκίνισμα στη Δύση εκδίδεται το 1985· ο Μακάρθι (1933-2023) δουλεύει πάνω στο θέμα του από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και η κριτική και το κοινό το υποδέχονται μετριοπαθώς, όχι όμως και οι λογοτεχνικοί κύκλοι· είναι μετά το 1995 που χαιρετίζεται ως το απόλυτο γουέστερν-αμερικανικό μυθιστόρημα, που σύμφωνα με τον Χάρολντ Μπλουμ δεν μπορεί να ξεπεραστεί. Είναι ένα απαιτητικό ανάγνωσμα που αρχικά μπορεί να απομακρύνει και να δυσκολέψει τον αναγνώστη, όσο προετοιμασμένος κι αν είναι, διότι: είναι το κατεξοχήν μυθιστόρημα της ωμής βίας, δεν υπάρχει ιδιαίτερη πλοκή, και χρειάζεται αποκρυπτογράφηση ώστε να μπορέσει κανείς να διαβάσει πίσω και ανάμεσα στις γραμμές τι υπονοείται και από που πηγάζει αυτό.
Η ιστορία αναφέρεται στις περιπέτειες ενός χαρακτήρα που ονομάζεται «παιδί», γεννημένο το 1833 στο Τενεσί τη νύχτα που έπεφταν οι Λεοντίδες, που στα δεκατέσσερά του το σκάει από το σπίτι. Έπειτα από περιπλανήσεις, στρατολογείται (1849), αρχικά, στην ομάδα του λοχαγού Γουάιτ που συνεχίζει τον πόλεμο με τους Μεξικανούς (ο Αμερικανο-μεξικανικός Πόλεμος 1846-1848 έχει επίσημα τουλάχιστον λήξει), και αργότερα για να σώσει τη ζωή του εντάσσεται στη διαβόητη συμμορία του Γκλάντον, ενός πληρωμένου ινδιανοκτόνου. Στη συμμορία ‒που κινείται μεταξύ των περιοχών Τέξας, Σονόρα, Αριζόνα, Καλιφόρνια‒ εμφανίζονται ως βασικά πρόσωπα ο Τόουντβαϊν, ένας στιγματισμένος στο μέτωπο εγκληματίας χωρίς αφτιά, ο πρώην ιερέας Τόμπιν, και προεξέχων είναι ο «ηθικός» ηγέτης και φιλόσοφος της εγκληματικής αυτής ομάδας, ο δικαστής Χόλντεν, μια τρομακτική μορφή που εγγράφεται πια στην ιστορία της αμερικανικής λογοτεχνίας. Η συμμορία, εκτός από Ινδιάνους, αφανίζει οτιδήποτε βρίσκεται στο πέρασμά της με άγριες και αχαρακτήριστα βίαιες μεθόδους που ακόμα και η φύση στέκεται «άναυδη». Κάποια στιγμή η συμμορία διαλύεται, τα μέλη της πεθαίνουν, παραμένουν εν ζωή μόνο το παιδί και ο δικαστής Χόλντεν, όπου χρόνια αργότερα θα συναντηθούν στην τελική τους αναμέτρηση σε έναν χορό και στις άθλιες τουαλέτες ενός σαλούν.
Τα στοιχεία που αναδεικνύουν το μεγαλείο του Αιματοβαμμένου μεσημβρινού ως ενός μυθιστορήματος υψηλής τέχνης είναι: η αφηγηματική γλωσσική δεινότητα, η ακραία αχαλίνωτη βία παράλληλα με τις ακραία λυρικές περιγραφές του τoπίου, η εισαγωγή του χαρακτήρα του δικαστή Χόλντεν που είναι η μετενσάρκωση του «κακού», και το φιλοσοφικό υπόβαθρο του έργου που προοιωνίζεται από τα motto της αρχής.
Ο Μακάρθι μας ζητά να γίνουμε μάρτυρες ενός βίαιου κόσμου, όπου το άτομο δρα χωρίς ελεύθερη βούληση υπακούοντας σε ένα ρολόι ιστορικού σχεδιασμού, όχι για να τον κατανοήσουμε (τον βίαιο κόσμο), αλλά για να επιβεβαιώσουμε την ανεξήγητη πραγματικότητά του και τη βιβλική προέλευσή του. Το περίτεχνο γλωσσικό του αποτύπωμα που κινείται μεταξύ αρχαϊκής γλώσσας, λυρισμού αλλά και σύντομων απλών διαλόγων, επινοεί έναν κόσμο γεμάτο αμφισημίες που εναλλάσσεται μεταξύ αρχέγονης δημιουργίας, πραγματικότητας και σουρεαλισμού, βγάζοντάς μας έξω από κάθε εφησυχασμό. Παραβολές και οιωνοί διατρέχουν όλο το κείμενο και ενισχύουν τον βιβλικό δυσοίωνο χαρακτήρα του.
Ήδη από το Κεφάλαιο 1, υπάρχουν όλα τα σημάδια για το τι θα επακολουθήσει. Το παιδί που «οι ρίζες του έχουν γίνει μακρινές σαν τη μοίρα του, και ποτέ στον κόσμο δεν θα υπάρξουν ξανά εδάφη τόσο άγρια και βάρβαρα ώστε να δοκιμάσει αν το υλικό της δημιουργίας μπορεί να μορφοποιηθεί κατά τη βούληση του ανθρώπου ή αν η δική του καρδιά είναι κι αυτή απλώς ένα κομμάτι χώμα». Στο ίδιο κεφάλαιο, που πρωτοεισάγεται κι ο Χόλντεν, ξέρουμε πια ότι κάθε τι μέσα του έχει καταλυθεί: οικογένεια-θρησκεία-ηθική/δικαιοσύνη. Το παιδί έχει απελευθερωθεί πλέον απ’ όλο το παρελθόν του.
Ο δικαστής Χόλντεν «ήταν φαλακρός σαν πέτρα, δεν είχε ίχνος γενειάδας, και δεν είχε ούτε φρύδια, ούτε βλεφαρίδες. Ήταν πάνω από δύο δέκα στο ύψος», «υπερμεγέθης και με σπανό, παιδικό πρόσωπο». Η προέλευσή του ήταν άγνωστη («δεν υπήρχε κάποιο σύστημα με το οποίο να μπορείς να πας προς τα πίσω και να εξιχνιάσεις την προέλευσή του»), μιλούσε πολλές γλώσσες, ήταν εξαιρετικός ρήτορας, ήξερε να σχεδιάζει και να παίζει κάποιο έγχορδο. Ήξερε να εξασκεί τη βία και να θεωρητικοποιεί τα πάντα — όπως θα διαπιστώσουμε στο τέλος ίσως ήταν κάτι παραπάνω ή λιγότερο από άνθρωπος.
Το παιδί, ως χαρακτήρας, είναι το μοναδικό που εμφανίζει κάποια εξέλιξη στη διαδρομή του σε βάθος χρόνου και πιθανά να μπορούσαμε να πούμε ότι ο συγγραφέας χτίζει και ένα μυθιστόρημα ενηλικίωσης. Το παιδί αναμφισβήτητα επιδίδεται, όπως όλοι στη συμμορία, σε ανείπωτες πράξεις βίας, όμως ίσως να εμφανίζει και κάποια ψήγματα οίκτου (;), π.χ. βοηθά τον Μπράουν με το βέλος (σ. 257), δεν βγάζει από τη μέση τον Σέλμπι (σ. 318), έχει την ευκαιρία να σκοτώσει τον Χόλντεν (σ. 447) και δεν το κάνει, προσπάθησε να βοηθήσει μια abuelita κ.ά. Καθώς το συναντάμε μετά από χρόνια, στα σαράντα πέντε του, το παιδί πια αναφέρεται ως «άντρας» και φαίνεται να έχει στοχαστεί πάνω στη ζωή του και στην ανθρώπινη φύση. Επίσης, τη διαφορετικότητα του παιδιού την έχει επισημαίνει ο Χόλντεν (σ. 467): «Δεν είσαι δολοφόνος, φώναξε ο δικαστής. Ούτε και όργανο τυφλό κανενός. Υπάρχει μια ατέλεια στο υφαντό της καρδιάς σου. Λες να μην το είχα καταλάβει; Μόνο εσύ ήσουν απείθαρχος. Μόνο εσύ διατηρούσες μέσα στην ψυχή σου μια γωνιά επιείκειας για τους βαρβάρους».
Στον αντίποδα της εξέλιξης του παιδιού βρίσκεται ο δικαστής, που μετά από χρόνια τον συναντάμε ίδιο κι απαράλλαχτο στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου σε ένα θεαματικό λεκτικό φινάλε περί θανάτου, τάξης πραγμάτων, ιστορίας και… χορού. Ο αναίτιος πυροβολισμός της αρκούδας ‒το αίμα‒ είναι μέρος της ιεροτελεστίας που θα ακολουθήσει.
ΠΗΓΕΣ
Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ειδικός για να διακρίνει ότι το αρχαϊκό ύφος του βιβλίου, οι κοσμικές δομές και τα αρχέγονα πάθη που αναφέρονται, αντλούν στοιχεία από τη Βίβλο και την αρχαία ελληνική τραγωδία, τον Σαίξπηρ, αλλά και από κείμενα της αμερικανικής παράδοσης, όπως το έργο του Φόκνερ. Ειδικότερα, όμως, όπως παρατηρεί η καθηγήτρια Amy Hungerford σε δύο διαλέξεις της στο Πανεπιστήμιο Γέιλ (2008), γίνονται συγκεκριμένες νύξεις σε κάποιες άλλες πηγές τόσο της λογοτεχνικής παράδοσης, αλλά και της αμερικανικής ιστορίας. Ιδού, λοιπόν, μεταξύ άλλων, κάποια στοιχεία που αναφέρει:
· Μόμπι-Ντικ ή Η φάλαινα (1851) του Χέρμαν Μέλβιλ: Ο πλοίαρχος Αχαάβ ίσως αποτέλεσε εν μέρει το μοντέλο για τον Χόλντεν και ο Ισμαήλ για το παιδί, το στοιχείο του λευκού κήτους αναφέρεται επίσης κάποιες φορές, όπως και ο γέρος Μενονίτης που εμφανίζεται στη σ. 69 -71 και στα λόγια του προοιωνίζονται τα δεινά που θα επακολουθήσουν, μοιάζει με τον Ηλιού του Μόμπι-Ντικ. Βέβαια, στον Αιματοβαμμένο μεσημβρινό ο Μακάρθι έχει εξαλείψει κάθε στοιχείο εσωτερικότητας από τους ήρωές του σε αντίθεση με τον Μέλβιλ.
· Χαμένος παράδεισος [Paradise Lost] (1667) του Τζον Μίλτον: Στο Βιβλίο 6, ο Σατανάς καθοδηγεί τους συντρόφους του για το πώς θα κατασκευάσουν τα όπλα τους από υλικά που τους παρέχει η ίδια η γη. Ο δικαστής Χόλντεν στις σ. 206-209, εν είδη κηρύγματος, στην περίμετρο μιας ηφαιστειακής κορυφής λέει το ίδιο ακριβώς: « … η μητέρα μας η γη, όπως είπε, ήταν στρογγυλή σαν αβγό και περιείχε μέσα της κάθετι καλό», εξηγώντας στους συντρόφους του πώς να φτιάξουν μπαρούτι.
· Το ποίημα του Ουίλλιαμ Γουέρντσγουορθ «My heart leaps up» (1802) περιέχει έναν στίχο, που παραφράζεται στη σ. 14 ως εξής: «Δεν ξέρει ούτε να διαβάζει ούτε να γράφει, και μέσα του φυτρώνει ήδη μια ροπή προς την αστόχαστη βία. Όλη η ιστορία παρούσα σ’ εκείνο το πρόσωπο, το παιδί είναι ο πατέρας του άνδρα». Nοηματικά ο Μακάρθι, βεβαίως, καταρρίπτει κάθε ιδέα περί ρομαντισμού του ύστερου 19ου αιώνα, επομένως και κάθε μύθο περί αθωότητας του παιδιού.
· Τελευταία αφήνω την ιστορική πηγή, το βιβλίο του Samuel Chamberlain, My Confession: The Recollections of a Rogue, που παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον γιατί ο ίδιος ο συγγραφέας του αφού πολέμησε στον Αμερικανο-μεξικανικό Πόλεμο, κατόπιν εντάχθηκε στην ομάδα ατάκτων του Γκλάντον που ήταν κυνηγοί κεφαλών και δραστηριοποιούνταν στα μεξικανικά σύνορα εκείνη την εποχή. Ο Chamberlain έγραφε τις περιπέτειές του και τις διάνθιζε με ακουαρέλες που ζωγράφιζε. Είναι εκπληκτικό ότι ο Μακάρθι χρησιμοποιεί αυθεντικά περιστατικά του βιβλίου με τον δικαστή Χόλντεν (ναι, υπαρκτό πρόσωπο), υιοθετεί επίσης τα εξωτερικά του χαρακτηριστικά, μόνο πιο τονισμένα.
Στο παραπάνω κατάλογο, θα προσέθετα και την Καρδιά του σκότους [Heart of Darkness] (1899) του Τζόζεφ Κόνραντ: η μορφή του Κουρτς μπορεί να ενέπνευσε για τον Χόλντεν, αφού έχει τα αρχετυπικά στοιχεία του «κακού», όπως και την ευγλωττία.
Η Hungerford παρατηρεί ότι το πραγματικό ταλέντο του Μακάρθι και η πρόκληση που αντιμετώπισε είναι ότι επικαλείται μεν το ηθικό βάρος των πηγών του ‒βιβλικές, λογοτεχνικές και ιστορικές‒ ενώ, ταυτόχρονα, τις αδειάζει από κάθε ηθικό περιεχόμενο.
Σε μία από τις ελάχιστες συνεντεύξεις του, το 1992, στην εφημερίδα The New York Times, ο Μακάρθι είχε πει: «The ugly fact is books are made out of books. The novel depends for its life on the novels that have been written». Aυτό που επιτυγχάνει ο συγγραφέας κάνοντας δημιουργική χρήση των παραπάνω πηγών είναι η περιγραφή ενός προκλητικού στοχασμού πάνω στην ιστορία και τη λογοτεχνία, το «σκάψιμο» για ένα βαθύτερο νόημα, καθώς και την εξερεύνηση των ορίων της αφήγησης, της προέλευσής της και των ανθρώπινων δυνατοτήτων.
ΤΟΠΙΟ
« … αλλά πριν καν βγουν από το οπτικό πεδίο της πόλης έστριψαν τα τραγικά άλογά τους προς τα δυτικά και πορεύτηκαν προς τον κόκκινο θάνατο εκείνης της μέρας, προς τους δειλινούς τόπους και το μακρινό πανδαιμόνιο του ήλιου».
Οι μελετητές του Μακάρθι τεκμηριώνουν τη γνώση του για την ευρωπαϊκή και αμερικανική ζωγραφική, όπως και για τη δική του καλλιτεχνική ικανότητα. Υπάρχουν μελέτες για συγκεκριμένα έργα τέχνης που ο συγγραφέας μετεγγράφει με τον δικό του τρόπο στον Αιματοβαμμένο μεσημβρινό (όπως άλλωστε αργότερα και στην Τριλογία του). Έτσι, δημιουργεί μια εικονοποιία σκηνών τοπίου που λειτουργούν ως αφηγηματικό σχόλιο έπειτα από τις σκηνές δράσης. Ο ρυθμός των σκηνών τοπίου παρέχουν στιγμές ηρεμίας, περισυλλογής ή κι απόστασης σε σχέση με τη βία και την κινητική ενέργεια που κατά τα άλλα διαμορφώνουν το μυθιστόρημα. Το τοπία συχνά λούζονται στο φως της ανατολής και του ηλιοβασιλέματος ή η βαθιά νύχτα φωτίζεται για λίγο από αστραπές κι οι εικόνες αυτές λειτουργούν ως νηφάλιοι διαλογισμοί του ηθικά ουδέτερου (;) αφηγητή για τη βία του πολέμου και το δυσοίωνο πεπρωμένο του ανθρώπου.
Επομένως, ο αναγνώστης σε αυτά τα σημεία πρέπει όχι απλώς να θαυμάσει τη λυρικότητα των περιγραφών που δρουν αντιστικτικά με τις περιγραφές της οργιώδους βίας, αλλά να «διαβάσει» και κάτι ακόμη: αυτή η ασυνήθιστη προβολή των περιγραφών της γης και του ουρανού, μας ζητάει να ακολουθήσουμε τον αφηγητή στην προσπάθειά του να δει τη Δύση, την ανθρώπινη φύση και τη βίαιη διεκδίκηση εδαφών. Ο Μακάρθι, όπως λειτουργεί και με τις λογοτεχνικές αναφορές του, απομυθοποιεί την ομορφιά του τοπίου, αποδομεί τις ρομαντικές εικόνες της άγριας Δύσης των μέσων του 19ου αιώνα και προβάλλει τον ιμπεριαλισμό που τη διεκδικούσε, την εξημέρωσε τελικά και την απορρόφησε ως μέρος της Αμερικής.
«Δεν έχει σημασία τι πιστεύουν οι άνθρωποι για τον πόλεμο, είπε ο δικαστής. Ο πόλεμος είναι αιώνιος. Είναι σαν να ρωτά τους ανθρώπους τι πιστεύουν για την πέτρα. Ο πόλεμος υπήρχε από πάντα. Πριν υπάρξει ο άνθρωπος, ο πόλεμος ήταν εδώ και τον περίμενε. Το υπέρτατο επάγγελμα που περίμενε τον υπέρτατο επαγγελματία. Έτσι ήταν, κι έτσι θα 'ναι. Έτσι, κι όχι αλλιώς».
Η τελευταία παράγραφος του βιβλίου είναι επιδεικτικά γραμμένη σε χρόνο ενεστώτα όπου ο δικαστής Χόλντεν πιο ψηλά απ’ όλους ορθώνεται και χορεύει γυμνός έναν ξέφρενο χορό επιδεικνύοντας την αιώνια παρουσία του. Ακολουθεί, όμως, ένας αινιγματικός Επίλογος που θέλω να πιστεύω ότι αφήνει μια σπίθα αισιοδοξίας. (Ανάλογα με τη συναισθηματική φάση σου αναγνώστη!)
Ο Αιματοβαμμένος μεσημβρινός ή Το δειλινό κοκκίνισμα στη Δύση είναι ένα μεγαλειώδες επικό-λυρικό έργο, απαιτεί αργή ανάγνωση, πλήρη εμπλοκή του νου και του ματιού/της εικόνας, ψάξιμο, και είναι μια διανοητική περιπέτεια για τον αναγνώστη. Ο μεταφραστής Γιώργος Κυριαζής αναμετρήθηκε με τα στοιχεία της φύσης και τον «άνθρωπο» και πραγματικά έδωσε ένα εξαιρετικό έργο.
Kόρμακ Μακάρθι (1933-2023)
Βιογραφικά στοιχεία και έργα του συγγραφέα: https://www.cormacmccarthysociety.com/about-cormac-mccarthy