HERSCHT 07769 – Η ιστορία Μπαχ του Φλόριαν Χερστ, László Krasznahorkai,
μτφρ. Μανουέλα Μπέρκι, εκδ. ΠΟΛΙΣ
Homo homini lupus
Ο Ούγγρος συγγραφέας Λάσλο Κρασναχορκάι (1954) επανέρχεται με το HERSCHT 07769 – Η ιστορία Μπαχ του Φλόριαν Χερστ για να περιγράψει σε μία πρόταση πόσο το «καλό» και το «κακό» συνυπάρχουν στη φύση του ανθρώπου, έχοντας ως μουσική υπόκρουση τα κορυφαία έργα του εμβληματικού μουσουργού Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ.
Η δράση του μυθιστορήματος τοποθετείται στο ομοσπονδιακό κρατίδιο της Θουριγγίας (Γερμανία), τη γενέτειρα του Μπαχ, σε μια μετα-ναζιστική εποχή, δηλαδή τη σημερινή. Κεντρικό πρόσωπο είναι ο καλοκάγαθος εικοσάχρονος Φλόριαν, που ζει στη μικρή πόλη Κάνα, απ’ όπου γράφει συχνά επιστολές με όνομα αποστολέα Χερστ 07769 και με παραλήπτη την Άνγκελα Μέρκελ: θέλει να την προειδοποιήσει για την επερχόμενη συντέλεια του κόσμου, προερχόμενη από ένα πρόβλημα της κβαντικής φυσικής που άκουσε από τον κύριο Κόλερ, καθηγητή φυσικής που διδάσκει στο νυχτερινό σχολείο της μικρής τους πόλης. Τον Φλόριαν έχει στη δούλεψή του ο Μπόσης, ένας σαραντάρης νεοναζί τύπος, που μαζί καθαρίζουν τους τοίχους της πόλης και των περιχώρων από τα βέβηλα γκράφιτι· στο αυτοκίνητο της εταιρείας του αναγράφεται ως σύνθημα: ALLES WIRD REIN (Όλα γίνονται καθαρά / Όλα γίνονται αγνά). Ο Μπόσης διάλεξε τον Φλόριαν από ένα ίδρυμα φροντίδας για να τον μάθει μια τέχνη (;), τον πληρώνει με τα ελάχιστα, τον βρίζει συνέχεια, προσπαθεί να τον κάνει καλό Γερμανό, αλλά κυρίως τον χρησιμοποιεί ως συνεργό του, ερήμην του — ο Φλόριαν δεν υποψιάζεται το παραμικρό. Ο Φλόριαν έχει τον Μπόση για θεό του, δεν μπορεί να καταλάβει γιατί οι κάτοικοι της Κάνα του κάνουν συνεχώς συστάσεις για να απομακρυνθεί από αυτόν και την υπόλοιπη ομάδα του, και γιατί τον αντιπαθούν και τον φοβούνται. Ύστερα από κάποια τραγικά γεγονότα (εμφάνιση λύκων, βομβιστικές ενέργειες, ανατίναξη του πρατηρίου καυσίμων ΑΡΑΛ, θάνατοι, κ.ά.) που γεμίζουν τόσο τρόμο του κατοίκους ώστε να κλειδαμπαρώνονται από νωρίς σπίτι τους, ο Φλόριαν συνειδητοποιεί ξαφνικά πού βρίσκεται μπλεγμένος και καταβαραθρώνεται:
« … οι μύες του τον πονούσαν τόσο πολύ που ένιωσε ότι σε λίγο θα ξεσκίζονταν τα πάντα μέσα του, διότι οι μύες του δεν μπορούσαν ν’ αντέξουν όσα είχε δει, ο εγκέφαλός του δεν λειτουργούσε, αλλά οι μύες του τα κατάλαβαν όλα, ο εγκέφαλός του δεν μπήκε μπροστά να λειτουργήσει, απλά αποσυνδέθηκε, … ο εγκέφαλος βρισκόταν ακόμα σε λειτουργία αφωνίας … ».
Ως συνήθως, ο συγγραφέας αφηγείται, παράλληλα, και την ιστορία μιας κοινότητας, αυτή τη φορά της Κάνα, με δημιουργική δύναμη και ενσυναίσθηση. Δίπλα στον Φλόριαν κινούνται οι κάτοικοί της, με τα μικροπροβλήματά τους, τις ασχολίες τους και την καθημερινότητά τους, όπου «η ισορροπημένη, ειρηνική, ήρεμη τάξη, η αδιατάραχτη, άχρονη, ομοιότητα των ημερών ήταν το κυριότερο» γι’ αυτούς. Γνωρίζουμε θαυμάσιους χαρακτήρες, πλοκές και μικροδράματα, απαραίτητα στοιχεία που πάνω τους εδράζεται η κύρια πλοκή. Ο κόσμος του Κρασναχορκάι είναι μικρός και προσιτός, αλλά μόλις οι παραπάνω αρχές διαταράσσονται ‒αρχικά με την έλευση των λύκων και ακολούθως με την τρομακτική παρουσία της νεοναζί ομάδας του Μπόση‒ ο φόβος αρχίζει να εξαπλώνεται και να κυριαρχεί, η ελπίδα εξαφανίζεται από την Κάνα, η απελπισία καταλαμβάνει τους κατοίκους και αυτό μεταφράζεται σε ένα είδος παραίτησης και εγκατάλειψης: «… η Κάνα δεν έδινε την εντύπωση τόπου όπου οι άνθρωποι κοιμούνται καλά και ήσυχα, αλλά τόπου απ’ όπου οι άνθρωποι είχαν μετακομίσει … ». Η «αποκάλυψη» δεν αρχίζει με την άφιξη των λύκων, αλλά μάλλον όταν η ελπίδα εξαφανίζεται από την κοινότητα.
Ο Φλόριαν δεν έχει ιστορία παρά μόνο παρουσία στο βιβλίο. Οι χαρακτηρισμοί των κατοίκων ποικίλλουν για το πρόσωπό του: ένα καλόψυχο παιδί, γιγάντιο μωρό, μουνουχισμένος μπουνταλάς, γλυκό παιδί, δεν είναι τρελός, λίγο παράξενος, φοβόταν τις γυναίκες (σεξουαλικά), ένα αλαφροΐσκιωτο αγοράκι. Οι κάτοικοι τον αγαπούν λόγω του καλοσυνάτου και αγαθού χαρακτήρα του, αλλά και γιατί τους βοηθά πρόθυμα σε διάφορες μικροδουλίτσες ‒και λόγω της σωματικής του διάπλασης‒ έναντι κάποιου γεύματος που του προσφέρουν. Ο Φλόριαν, ως ένας άλλος πρίγκιπας Μίσκιν, αντιπροσωπεύει και βλέπει μόνο το «καλό». Από τη στιγμή όμως της μετάλλαξής του και ύστερα, όταν το αρνάκι μετατρέπεται σε λύκο, («από τα έγκατα της ύπαρξής του ξεπήδησε μια άλλη ύπαρξη, την οποία μάλλον κανείς δεν θα αναγνώριζε»), και επειδή «οι άνθρωποι ξεχνούσαν γρήγορα, το φθινόπωρο πια κανείς δεν μιλούσε για το τι συνέβαινε εκεί για χρόνια», γίνεται ο εύκολος στόχος, του γυρνούν την πλάτη, τον προδίδουν, τον ξεχνούν, χωρίς να αναρωτηθούν παντελώς για τα γεγονότα που τον συγκλόνισαν.
Οι πιστοί του φίλοι πεθαίνουν ή γίνονται ανίσχυροι. Ο Άντριαν Κόλερ, που στο πρόσωπό του βρίσκουμε τον σκεπτόμενο άνθρωπο της επιστήμης και της έρευνας με μια ηθική διάσταση, μια μέρα εξαφανίζεται μυστηριωδώς, και όταν επανεμφανίζεται οδηγείται σταδιακά στην άνοια και λίγο αργότερα πεθαίνει. Η κυρία Ρίνγκερ, υπεύθυνη της βιβλιοθήκης, κάτι σαν μητέρα για τον Φλόριαν, είναι η μόνη τελικά που τον γνωρίζει πραγματικά και προσπαθεί να τον βοηθήσει: « … κι έτσι η κυρία Ρίνγκερ έμεινε τελείως μόνη της, διότι εκείνη ήταν πεπεισμένη ότι ο Φλόριαν που γνώριζε αυτή κι ο Φλόριαν που είχε σκοτώσει ήταν ακριβώς ο ίδιος άνθρωπος, ο Φλόριαν δεν άλλαξε, όλα όσα έκανε ήταν ακριβώς τα επακόλουθα εκείνου που υπήρξε ο ίδιος και είχε παραμείνει … ». Ο κύριος Ρίνγκερ, ο σύζυγός της, έχει αναστοχαστική σκέψη, αναγνωρίζει τα σημάδια (ίσως λόγω της εβραϊκής καταγωγής του) και προσπαθεί να οργανώσει μια μορφή αντίστασης στο επερχόμενο κακό, τους «ναζζί» — χωρίς αποτέλεσμα:
« … θεωρούσε ότι όχι απλά σε πολιτικό ή κοινωνικό επίπεδο, αλλά και στο σύνολό της είχε χαθεί η μάχη, μάλιστα, πρόσθεσε, ίσως και ο πόλεμος, διότι ξανατρύπωσαν πάλι, στα διάκενα της ιστορίας πάντα ξανατρυπώνουν μέσα στους υπονόμους, και καταστρέφουν, εκμηδενίζουν, εξευτελίζουν όλα όσα μπορούν να αγγίξουν από κει, εκχυδαΐζουν ό,τι έχει αξία, ασχημονούν σε ό,τι για τους άλλους είναι ιερό, και μαζί τους εξαπλώνεται μια ασθένεια που εναντίον της δεν υπάρχει εμβόλιο, η μόλυνση διαδίδεται σαν επιδημία, οι άνθρωποι δείχνουν τη χειρότερη πλευρά τους, κι είναι αδύναμοι, ανυπολόγιστα ηλίθιοι, και γι’ αυτό φταίμε εμείς, έδειξε τον εαυτό του ο Ρίνγκερ … ».
Στο περίκλειστο σύμπαν της κοινότητας της Κάνα δεν θα μπορούσε να λείψει η ενεργή παρουσία των ζώων, του λύκου και του αετού, εδώ (βλ. η γάτα ήταν στο Τανγκό του Σατανά). Ο λύκος αποτελεί ένα αρχετυπικό ζώο-σύμβολο που διαπερνά πολιτισμούς και μυθολογίες· αντιπροσωπεύει την άγρια φύση, τα ένστικτα, τον κίνδυνο, αλλά και την ελευθερία. Εδώ, το σύμβολο χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει τη διττή σχέση ανθρώπου-λύκου: ως ορόσημο για τον μόνιμο κίνδυνο (π.χ. τα λανθασμένα πειράματα) μέσα στο οποίο διακυβεύεται η αληθινή ουσία της φύσης, αλλά και αυτό που εκφράζεται από τη λατινική ρήση «Homo homini lupus». Ο Φλόριαν όταν συνειδητοποιεί την εγκληματική φύση του Μπόση και της ομάδας του, απεκδύεται την καλοσύνη του, αναγκάζεται να ακολουθήσει τα ένστικτα και τα αισθητήρια όργανά του, για να εκτελέσει με τη σειρά του ένα έργο. Σε αυτή τη διαδρομή του, κανένα ζώο δεν του επιτίθεται, ένας χρυσαετός τον προστατεύει και, στο τέλος, στη συνάντηση με τους λύκους αισθάνεται «σαν να ήταν κι ο ίδιος ένας απ’ αυτούς».
Υπάρχει, όμως, μία μοναδική καλή πράξη που έκανε ο Μπόσης για τον Φλόριαν: του ενστάλαξε την αγάπη προς τον Μπαχ! Ο Μπόσης είναι τρελός για τον Μπαχ, διότι «σε κάθε νότα του ή-ταν γραμ-μέ-νο τι είναι η γερμανική Ιδέα, ποια η σχέση του γερμανικού έθνους με τις υψηλότερες ιδέες, προτιμούσε να μη βάλει στη σημαία της διμοιρίας τον Χίτλερ … αλλά τον ΜΠΑΧ … », «ήταν η μουσική έκφραση του γερμανικού χαρακτήρα … διότι όταν ακούς Μπαχ, συνειδητοποιείς και την αυτοκρατορία». Απ’ την άλλη, ο Φλόριαν στέκεται έμπλεος θαυμασμού μπροστά στο μεγαλείο και την καλοσύνη της μουσικής του, γίνεται ένα μαζί του («δηλαδή εκείνος πια δεν άκουγε Μπαχ, αλλά βρισκόταν εντός του Μπαχ») και η μουσική του τον ακολουθεί μέχρι το τέλος.
Στο εν λόγω μυθιστόρημα, ενώ η αφήγηση γίνεται από έναν παντογνώστη αφηγητή εντός της εντάσσονται πολλές αφηγηματικές φωνές με μονολόγους, σκέψεις, διαλόγους, μοιάζει με πολυφωνικό έργο, όπου μέσα από μια λέξη αναβλύζει η επόμενη αφήγηση και ούτω καθεξής μέχρι το τέλος, στη σελίδα 419, όπου εμφανίζεται η μία και μοναδική τελεία. Οι πιστοί αναγνώστες του Κρασναχορκάι γνωρίζουν ότι στα βιβλία του ο μακροπερίοδος λόγος μπορεί να κρατήσει σελίδες, εδώ κράτησε ένα ολόκληρο μυθιστόρημα. Παρ’ όλα αυτά, η συχνή χρήση κομμάτων είναι σαν σύντομες αναπνοές, που δίνουν ρυθμό στην εξέλιξη του κειμένου, ξεχωρίζουν τις αφηγήσεις των προσώπων, μας ρουφάνε μέσα στο κείμενο και δεν ξέρουμε πώς να σταματήσουμε την ανάγνωση. Τα παράλογα γεγονότα, που συχνά περιγράφονται από την οπτική γωνία του απλοϊκού ήρωα, απεικονίζονται ως μια ροή σκέψεων στο μυαλό του, ενώ αντίστοιχα και οι κάτοικοι του χωριού συμμετέχουν με τις δικές τους σκέψεις και ενέργειες σχετικά με αυτά. Είναι τέτοιος ο ρυθμός που σε παρασύρει, στροβιλίζεσαι μέσα στο κείμενο και τα τεκταινόμενα. Η άξια μεταφράστρια Μανουέλα Μπέρκι μας πετά τον μίτο της Αριάδνης για να μη χαθούμε στη δαιδαλώδη σκέψη του συγγραφέα.
Το Herscht 07769 – Η ιστορία Μπαχ του Φλόριαν Χερστ αφηγείται την ιστορία και την άνοδο των νεοναζί από μια εσωτερική οπτική γωνία, αλλά με σκωπτική διάθεση, εκλεπτυσμένη ειρωνεία, αφέλεια, με μπεκετικά στοιχεία, αλλά και με την ψυχολογική εμβρίθεια του Ντοστογιέφσκι. Οι συμβολισμοί και η αλληγορία, πάντα παρόντα στοιχεία στα έργα του συγγραφέα, βγάζουν την αφήγηση έξω από τα γεωγραφικά της όρια και της δίνουν έναν πανανθρώπινο χαρακτήρα καθώς παρατηρούμε πώς οι άνθρωποι διολισθαίνουν σε παράλογα γεγονότα. Το βιβλίο θέτει πολλά ερωτήματα για τον πολιτισμό, την πολιτική δράση, τα δημοκρατικά ιδεώδη, τη φύση του ανθρώπου και τη σχέση του με τη Φύση, και, κυρίως, μιλά μια απλή και κατανοητή γλώσσα (έστω με μία μόνο τελεία!). Με το motto της αρχής «Η ελπίδα αποτελεί σφάλμα», ξεκινά μια ατέρμονη συζήτηση. O Λάσλο Κρασναχορκάι είναι ένας στοχαστής, ένας μεγάλος σύγχρονος συγγραφέας κλασικής κοπής!
