CHEVREUSE του Patrick Modiano, editions Gallimard, 2021
Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο
Kάθε νέο βιβλίο του Πατρίκ Μοντιανό αποτελεί εκδοτικό γεγονός, όχι μόνο γιατί είναι ένας νομπελίστας εν ζωή, αλλά γιατί είναι από τους συγγραφείς που αν έχεις διαβάσει κάποια βιβλία του (συστηματικά μεταφρασμένα από τις εκδόσεις Πόλις) αισθάνεσαι οικειότητα για τον τόπο και τα πρόσωπα που θα (ξανά;)συναντήσεις, για το ξηρό απέριττο ύφος του, για τις μικρές κοφτές προτάσεις, τις λέξεις αλλά και τις σιωπές του, καθώς και διότι τα έργα του καταγράφουν μνήμες των ετών της γερμανικής κατοχής στη Γαλλία και εμπεριέχουν στοιχεία αυτοβιογραφίας.
Bρισκόμαστε για ακόμα μια φορά στον θολό, ρευστό χρονικά, κόσμο του. Η αφήγηση είναι τριτοπρόσωπη από έναν παντογνώστη αφηγητή και αναφέρεται στον Ζαν Μποσμάν ‒alter ego του Μοντιανό‒, εβδομηνταπεντάρη πια, που θυμάται τον εικοσιτετράχρονο εαυτό του κυνηγημένο από φαντάσματα/σκιές της παιδικής του ηλικίας, μέχρι να τα μεταμορφώσει σε χαρακτήρες του βιβλίου που έγραφε, ώστε να απαλλαγεί(;) από το βάρος της παρουσίας τους. Ο μίτος της αφήγησης ξεκινά στα τέλη της δεκαετίας του ’60 από τη λέξη Chevreuse και μια μελωδία της εποχής, το «Douce dame» του Σερζ Λατούρ.
O Σερζ Λατούρ τραγουδά το Douce Dame: https://www.youtube.com/watch?v=Vj4QDfjX6aA
Chevreuse: μπορεί να είναι η ομώνυμη κοιλάδα ή η δούκισσα Chevreuse από το βιβλίο Μemoires του καρδιναλίου της Ρετζ που βρίσκεται στο προσκέφαλό του ή, επίσης, ηρωίδα που εμφανίζεται σε άλλο μυθιστόρημά του. Kάποια άλλα τοπωνύμια προστίθενται ‒όπως η διεύθυνση οδός Nτοκτέρ Κυρζέν 38, το διαμέρισμα του Οτέιγ, το εστιατόριo Murat, το ξενοδοχείο Chatham κ.ά.‒, που κατοικούνται από αναμνήσεις, τόποι που μεταμορφώνονται σε θραύσματα μνήμης. Μαζί με τους τόπους ζωντανεύουν ονόματα και πρόσωπα που εμφανίζονται ξαφνικά, με θαμπό ή ανεξιχνίαστο παρελθόν, τα οποία πιθανά ο Μποσμάν να τα έχει συναντήσει κάποτε: «Tête de mort» ή Camille, Martine Hayward, Rose-Marie Krawell, René-Marco Heriford, Kim, Michel de Gama, Guy Vincent. Στον κόσμο του Μοντιανό, τα αντικείμενα, επίσης, πυροδοτούν με τη σειρά τους μνήμες και διηγήσεις: ένα ρολόι του αμερικανικού στρατού, η φλόγα ενός αναπτήρα, μια πυξίδα, ένα ημερολόγιο, μια φωτογραφία.
Αυτή η τέχνη της μνήμης και των αναμνήσεων που ξεδιπλώνονται σταδιακά, μας φέρνει στον νου την αφηγηματική τέχνη του αριστουργηματικού Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο του Μαρσέλ Προυστ. Aφού εξαιρέσουμε το ύφος γραφής του Μοντιανό, θα παρατηρήσουμε πως στη Chevreuse μια λέξη, ένας ήχος ή ένα αντικείμενο, όπως η μαντλέν, ξετυλίγει τις αναμνήσεις, ή ο Μποσμάν, που αναφέρεται στις τρεις ηλικιακές περιόδους (παιδί, νεαρός, ώριμος) της ζωής του, επίσης, είναι και ο ίδιος συγγραφέας και γράφει ένα βιβλίο που παρεισφρέουν πρόσωπα της πραγματικής του ζωής.
Πολλά είναι τα αυτοβιογραφικά στοιχεία (π.χ. η μητέρα του τους είχε εμπιστευτεί μαζί με τον αδελφό του σε κάποια κυρία στο σπίτι της οδού Ντοκτέρ Κυρζέν 38, όπου έζησαν εκεί κάποια χρόνια), καθώς και οι νύξεις για τα τραύματα της παιδικής ηλικίας, όπως οι αναφορές στο αγόρι που προσέχει η Κιμ ή η ταινία του Bιτόριο Ντε Σίκα, «Les enfants nous regardent» (I bambini ci guardano,1944), που παρακολουθεί ο ήρωας.
Bέβαια, σχετικά με το θέμα της μυθοπλασίας και της αυτοβιογραφίας, ο Μοντιανό, σε μια συνέντευξή του στο France Culture μιλώντας για τη Chevreuse (7.10.21), αναφέρει τα εξής:
«Πράγματι, είναι ένα μυθιστόρημα, όπως και όλα τα βιβλία μου. Ένα βιβλίο μπορεί να εμφανίζεται ως μια αυτοβιογραφία, Ένα πεντιγκρί, αλλά κοιτάζοντάς το από απόσταση, μου φαίνεται μυθιστόρημα. Η αυτοβιογραφία είναι σχεδόν αδύνατη. Οι συγγραφείς που λένε ότι κάνουν αυτοβιογραφίες, κατά βάθος, είναι διηγήσεις εντελώς υποκειμενικές, ακόμα και όταν μιλούν για κοντινούς τους ανθρώπους. Αυτό είναι, λοιπόν, σχεδόν μυθιστόρημα. Δεν μπορούμε να αποκοπούμε από τη φαντασία και το μυθιστόρημα. […] Αυτό σημαίνει ότι για να περάσουμε στο φανταστικό, πρέπει να έχουμε στον νου μας πράγματα/στοιχεία συγκεκριμένα, που μπορεί να έχουμε δει ή συναντήσει. Από αυτό το σημείο και ύστερα, αυτά μπορούν να μεταπηδήσουν/περάσουν στη φαντασία».
Ο Μποσμάν προσπαθώντας να επιστρέψει στους τόπους της παιδικής του ηλικίας αντιλαμβάνεται ότι οι αποστάσεις μεταξύ των τοποθεσιών που επισκέπτεται και οι ημερομηνίες δεν ανταποκρίνονται ακριβώς στις αναμνήσεις του, τα πρόσωπα με τα οποία συναναστρέφεται ενδύονται μιαν αχλή μυστηρίου, κάποιες στιγμές αμφισβητεί την ίδια την ύπαρξή τους καθώς τα όρια μεταξύ πραγματικής ζωής και φαντασίας δεν είναι ευδιάκριτα (χαρακτηριστικό είναι η ατζέντα που της λείπει η σελίδα που είναι σημειωμένη η χρονιά). Βέβαια, όταν καταδυόμαστε σε παιδικές αναμνήσεις δεν πρέπει πάντα να τις εμπιστευόμαστε, αφού σε ένα παιδί διαφορετικά φαντάζουν όλα, έτσι κι ο Μποσμάν θυμάται ονόματα χωρίς πρόσωπα ή κάποιες λεπτομέρεις που βρίσκονται χρόνια σε νάρκη· ο χρόνος καθώς κυλά αφήνει κενά, όμως οι αναμνήσεις έρχεται η στιγμή που «εμφανίζονται όπως τα παράξενα λουλούδια στην επιφάνεια κοιμισμένων νερών».
Ο Μποσμάν φαίνεται να υπνοβατεί διαρκώς, τα βήματά του τον παρασύρουν σε τόπους μνήμης ή σε σημεία που θέλει να εξερευνήσει ή, τυχαία, να συναντήσει τους εχθρούς του, προαισθάνεται ότι εξυφαίνεται γύρω του ένας ιστός αράχνης και σταδιακά συνειδητοποιεί ότι γνωρίζει κάποιο μυστικό προερχόμενο από την παιδική του ηλικία που κινητοποιεί γύρω του απειλητικές παρουσίες. Καθώς στο τέλος του βιβλίου ο Μποσμάν μέσ΄ στο όνειρό του κοιτά στον ουρανό το λευκό ίχνος καπνού που αφήνει ένα αεροπλάνο αλλά δεν ξέρει εάν αυτό είχε χαθεί, εάν ερχόταν από το παρελθόν ή επέστρεφε σε αυτό, έτσι κι ο αναγνώστης προσπαθεί να συνθέσει το χρονικό παζλ των αναμνήσεων.
Στη Chevreuse κάθε λέξη είναι αναγκαία και τοποθετημένη στην κατάλληλη θέση, τίποτε δεν περισσεύει, το κείμενο αναπνέει και περιμένει τον αναγνώστη να συμπληρώσει τις ηθελημένες σιωπές· ένα μυθιστόρημα-σπουδή για τον χρόνο που κυλά, τις αναμνήσεις και την παιδική ηλικία,
με τον κλασικό, γοητευτικό τρόπο του Μοντιανό.
ΥΓ.: Μαζί με κάθε μυθιστόρημα του Μοντιανό ταιριάζουν φωτογραφίες του Μπρασάι, γαλλικές ταινίες νουάρ, και διαβάζοντας τη Chevreuse ακούμε τον Σερζ Λατούρ.
Αντί βιογραφικού, διαβάστε το 'Ενα πεντιγκρί, 2018, εκδ. Πόλις, βιβλίο-κλειδί για το σύστημα/κόσμο του συγγραφέα.
O Μοντιανό εξηγεί τι σημαίνει η λέξη Chevreuse, στην εκπομπή La grande librairie: https://www.youtube.com/watch?v=GRCvm8XqhRk