ΣΚΟΤΕΙΝΟ ΝΕΡΟ, Tέσσερις μέρες βροχής στην πόλη της Νάπολης εν αναμονή ενός εκπληκτικού γεγονότος, του Νικόλα Πουλιέζε, μτφρ., επίμ. Ευαγγελία Γιάννου, εκδ. Loggia, 2020.
[Malaqua, Quattro giorni di Pioggia nella città di Napoli in attesa che si verifichi un Accadimento straordinario, Nicola Pugliese, 1977.]
Με αυτό τον περιγραφικό τίτλο (που θυμίζει μαγικό ρεαλισμό) επανεκδίδεται, τριάντα χρόνια μετά την αρχική του έκδοση και μετά τον θάνατο του συγγραφέα (2012), το βιβλίο του που έμελλε να σημειώσει καλλιτεχνική επιτυχία, να μεταφραστεί σε τέσσερις γλώσσες και να μετατραπεί σε λογοτεχνικό γεγονός. Ένα βιβλίο που άρεσε στον Ίταλο Καλβίνο και κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο Einaudi, όμως έπειτα από την πρώτη επιτυχημένη έκδοση, για λόγους του συγγραφέα, παρέμεινε στο συρτάρι για να υφάνει τον μύθο του. Ο Πουλιέζε γεννήθηκε το 1944 στο Μιλάνο, αλλά έζησε τα κρίσιμα παιδικά και εφηβικά χρόνια του στη Νάπολη· ήταν δημοσιογράφος και μάλιστα κάλυψε τα γεγονότα του 1969 στη Νάπολη, όπου ύστερα από μια νεροποντή το οδόστρωμα της οδού Ανιέλο Φαλκόνε έπαθε καθίζηση με αποτέλεσμα να χάσει τη ζωή του ένας άνθρωπος και να επανέλθει στο ιταλικό κοινοβούλιο το θέμα των υποδομών στην πόλη της Νάπολης ‒ αυτό ήταν το έναυσμα, προφανώς, για τη συγγραφή του Σκοτεινού νερού. Αυτά και άλλα πολλά χρήσιμα αναφέρονται στο επίμετρο του βιβλίου από την Ευαγγελία Γιάννου, μεταφράστρια του έργου.
Το Σκοτεινό νερό είναι ένα πυκνά αφηγηματικό βιβλίο 177 σελίδων, που μιλά ταυτόχρονα με τη βροχή που πέφτει στην πόλη, για τις ιστορίες των ανθρώπων της, για την ταλαιπωρημένη πόλη και την τραγωδία της πολιτικής να δώσει λύσεις. Συναισθήματα, περιγραφές, διάλογοι και συλλογισμοί συνδυάζονται σε ένα καταγεγραμμένο χρονικό τεσσάρων βροχερών ημερών στην πόλη της Νάπολης, δεμένα με την αγωνία της προσδοκίας ενός εξαιρετικού (λυτρωτικου;) γεγονός.
Αλλά ας επιστρέψουμε στον τίτλο του βιβλίου, όπου malaqua, στη ναπολιτάνικη ιδιοδιάλεκτο, σημαίνει κυριολεκτικά την κακοκαιρία αλλά και μια δυσμενή ή αβέβαιη ψυχολογική κατάσταση.
Η αναμονή ήταν μια ασθένεια εξουθενωτική, σε άρπαζε από τον λαιμό και βαθμιαία σε έσφιγγε, σε έσφιγγε. Σε έκανε να συλλογιστείς ότι δεν θα πέθαινες, μάλλον, αλλά ούτε και θα εξακολουθούσες να ζεις, τουλάχιστον όχι όπως πριν. Να που αυτή η αργή, ασταμάτητη βροχή είχε αλλάξει την προοπτική των πραγμάτων […].
Το Σκοτεινό νερό αποτελείται από μια Εισαγωγή/Πρόλογο ‒όπου εμφανίζεται ο δημοσιογράφος Αντρεόλι Κάρλο (το alter ego του Πουλιέζε), το μοναδικό πρόσωπο που μαζί με την καταρρακτώδη βροχή που διατρέχει όλο το βιβλίο, δίνει ενότητα και φιλοσοφικό βάθος στην αφήγηση‒, και τα τέσσερα κεφάλαια του βιβλίου που σηματοδοτούνται από τη συνεχιζόμενη βροχή για τέσσερις ολόκληρες μέρες. Την πρώτη μέρα 23/10 εκδηλώνονται τα τραγικά γεγονότα της κατάρρευσης του δρόμου ‒όπου «έπεσαν μέσα άνθρωποι, ο δρόμος κατάπιε τα αυτοκίνητα»‒ και του κτηρίου της οδού Τάσου 234, όπου πέντε άτομα σκοτώθηκαν στον ύπνο τους. Η βροχή που πέφτει αδιάκοπα από τον ζοφερό ουρανό δεν προκαλεί μόνο καταρρεύσεις και βυθίσεις, αλλά φέρνει μαζί της παράδοξα και μυστηριώδη γεγονότα που εκδηλώνονται τις επόμενες μέρες. Έτσι τη δεύτερη μέρα, στο κάστρο Μάσκιο Αντζοΐνο, στην Αίθουσα των Βαρόνων, «ηχούσαν αδύναμες φωνές που μεταφέρονταν στην πόλη με ελαττωματικά μικρόφωνα, φωνές τόσο ασαφείς … ανθρώπινες φωνές, απροσδιόριστα ανθρώπινες, ξεχύνονταν προς τα έξω ασυνήθιστα παραμορφωμένες, με λυγμούς μπερδεμένους … ». Την τρίτη ημέρα, τα κέρματα των πέντε λιρών αρχίζουν να παίζουν μουσική και τραγούδια που ακούνε μόνο τα κορίτσια και υπάρχει μια εκτενής αναφορά σε προγενέστερο περαστικό της 5ης Αυγούστου που προοιωνίζεται η παρούσα κατάσταση.
Αυτά τα συμβάντα, ακατανόητα μέσα στον παραλογισμό τους, ωστόσο καταλήγουν να γίνονται αποδεκτά ως φυσιολογικά, λόγω της αδυναμίας να αντιταχθεί σε αυτά μια επαρκής αντίδραση. Παρά το καφκικό δυστοπικό κλίμα που εξαπλώνεται στην πόλη, ο συνδυασμός του με το στοιχείο της προσδοκίας κάποιας θεόσταλτης λύσης-θαύματος σκιαγραφούν την ψυχολογία του Ναπολιτάνου. Ο παραλογισμός της όλης κατάστασης θυμίζει το Περιμένοντας τον Γκοντό του Μπέκετ ‒ γιατί πρέπει να αναφέρουμε την αγάπη του Πουλιέζε για το θέατρο.
Η τέταρτη μέρα ξημερώνει στο βιβλίο με έναν μακρύ εσωτερικό μονόλογο του Αντρεόλι, που διαρκεί όσο το ξύρισμά του, στην προσπάθειά του να δώσει απαντήσεις, αλλά βρίσκει μόνο αναμνήσεις και σκέψεις που μπλέκονται μεταξύ τους. Το ξύρισμα, εδώ, και η επίσκεψη του στην Εισαγωγή στο Καστέλ ντελ Όβο υποδηλούν την αρχή του Οδυσσεά του Τζόις. Αλλά τι αντιπροσωπεύει το Καστέλ ντελ Όβο και η ξαφνική παρόρμηση («μια σπίθα τρέλας») του δημοσιογράφου να το επισκεφτεί και να παρατήσει τη σύσκεψη, το γεύμα και τους συναδέλφους του; Ίσως τη γέννηση της πόλης, τον μύθο, μια απροσδιόριστη ανησυχία, ένα ξέσπασμα της Φύσης, έναν οιωνό για ό,τι επακολουθήσει;
Το Κάστρο του Αυγού (ιταλ.: Castel dell'Ovo) είναι παραθαλάσσιο κάστρο στη Νάπολη, που βρίσκεται στο πρώην νησί Mεγαρίδη, τώρα χερσόνησος, στον κόλπο της Νάπολης στην Ιταλία. Το όνομα τού κάστρου προέρχεται από έναν θρύλο για τον Ρωμαίο ποιητή Βιργίλιο, ο οποίος στον Μεσαίωνα είχε τη φήμη ως μεγάλου θαυματοποιού και προγνώστη του μέλλοντος. Στον μύθο αυτόν, ο Βιργίλιος έβαλε ένα θαυμαστό αυγό στα θεμέλια, για να στηρίξει τις οχυρώσεις. Αυτό παραμένει εκεί μαζί με τα οστά του και αν αυτό το αυγό σπάσει, το κάστρο θα καταστραφεί και θα ακολουθήσουν μία σειρά από καταστροφικά γεγονότα για τη Νάπολη. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%AD%CE%BB_%CE%BD%CF%84%CE%B5%CE%BB%27%CE%8C%CE%B2%CE%BF
Πέρα όμως από τα παραπάνω παράδοξα και φυσικά φαινόμενα και τον κύριο πρωταγωνιστή Αντρεόλι, υπάρχουν οι μικροϊστορίες των κατοίκων (ιστορίες διαθέσεων, αναμνήσεων, ελπίδων, απογοητεύσεων και προσδοκιών), που μπορεί να εκτείνονται από μια παράγραφο ή κάποιες σελίδες, εξομολογητικές ή απολογιστικές διαποτισμένες με την αγωνία για το μέλλον ή τη ματαιότητα του παρόντος. Αν και ασύνδετες, είναι έξοχα τοποθετημένες και ανακατεμένες με το «πέπλο βροχής» που σκεπάζει την πόλη. Ξεχωρίζει αυτή της πομπής της νεκρής πια δεκαεπτάχρονης Ντε Φιλίπις Ροζάρια και η εν σειρά εναλλαγή με την ιστορία της φίλης της Σπεράντσα Τζοβανέλα, που αντί να πάει στην κηδεία εξερευνά τα μυστήρια του έρωτα με τον ανώνυμο εραστή της. Ή αυτή του ποιητή Ντε Κρεσέντο Πασκουάλε που απαγγέλλει τα ποιήματά του στην σχεδόν άδεια αίθουσα. Επομένως, το Σκοτεινό νερό, παρόλο που απέχει από το παραδοσιακό μυθιστόρημα, ο Πουλιέζε καταφέρνει να του προσδώσει μια γενική δράση και μια μυστηριώδη αύρα.
[…] τώρα πρέπει να την κλείσουμε, αναγκαστικά πρέπει να την κλείσουμε, και είχε αναρωτηθεί, να την κλείσουμε; μα πώς είναι δυνατόν να κλείσεις στο φέρετρο μια κοπέλα δεκαεπτά ετών; Και ποιος θα της μιλήσει για τον ανθισμένο ουρανό και τον ήλιο που ίσως φανεί και πάλι; ποιος θα τη φλερτάρει, ποιος θα της στείλει λουλούδια, αν τώρα την κλείσετε;
Στην επιτυχία των παραπάνω συνδράμει καθοριστικά το ύφος του Πουλιέζε και η άριστη χρήση της γλώσσας που συνδυάζει τον απλό δημοσιογραφικό λόγο και την έντονη προφορικότητα. Καταρχάς, σχεδόν όλα τα πρόσωπα εμφανίζονται με το επώνυμο να προτάσσεται του ονόματος, την ηλικία και τον τόπο καταγωγής τους, π.χ. Οσβάλντο Ανουντσιάτα, ετών 27, από το Μποσκοτρεκάζε. Με αυτό δίδεται ένα αστυνομικό-γραφειοκρατικό μητρώο που δημιουργεί αρχικά μια ορισμένη απόσταση μεταξύ του αφηγητή και των χαρακτήρων, αλλά και του αναγνώστη, καθιστώντας τους σχεδόν αντικείμενα μιας ευρύτερης περιγραφής έρευνας. Σε αντίθεση όμως με αυτή την τυπική καταγραφή έρχονται οι εξομολογητικές ιστορίες τους που τους μετατρέπουν πια σε πρόσωπα. Επίσης, όταν τα πρόσωπα παρουσιάζονται μέσα από αναμνήσεις ή σκέψεις άλλων προσώπων, η γραφειοκρατική παρουσίαση φαίνεται να υποχωρεί και αναφέρονται πια με τα μικρά τους ονόματα. Έξοχα ειρωνικός παρουσιάζεται ο συγγραφέας, κυρίως όταν μιλά για κρατικές δομές, δημόσιους λειτουργούς ή Αρχές, ενώ γίνεται ποιητικός και μελαγχολικός (ποτέ όμως μελοδραματικός) στις περιγραφές των στοιχείων της φύσης και των ανθρώπινων ζωών. Πολλές φορές ο διάλογος ενσωματώνεται στην πρόταση και μαζί με τους εσωτερικούς μονολόγους/σκέψεις δημιουργείται η αίσθηση της ροής, της συνέχειας, ίσως και του ρυθμού της ασταμάτητης βροχής. Ομοίως λειτουργεί και το στοιχείο της επανάληψης και της αφαίρεσης. Δεν γνωρίζω αν το βιβλίο περιείχε και ναπολιτάνικη διάλεκτο, πάντως η μεταφράστρια Ευαγγελία Γιάννου μας έκανε εμφανή όλα τα παραπάνω υφολογικά και συντακτικά στοιχεία του κειμένου.
Το Σκοτεινό νερό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μυθιστόρημα-χρονογράφημα, κάτι μεταξύ λογοτεχνίας και χρονικού, μια πολυφωνική ιστορία από ένα σύνολο ιστοριών, όλες ενωμένες σε σημείο που να δημιουργούν μια συμπαγή ενότητα η οποία προκύπτει από την αβεβαιότητα που ανακοινώνεται στον υπότιτλο: την προσδοκία ενός έκτακτου γεγονότος.
Ο Νικόλα Πουλιέζε έγραψε ένα πυκνό περίτεχνο γοητευτικό κείμενο, τόσο αφηγηματικά όσο και υφολογικά, μαγικού μεσογειακού ρεαλισμού ή μεσογειακού σουρεαλισμού, με πολλές λογοτεχνικές συντεταγμένες που αξίζει να διαβαστεί και να αποκρυπτογραφηθεί.
Έχεις κοιτάξει μέσα σου: μήπως η αναμονή είναι πάντα η αναμονή του θανάτου;
Το 2008 κυκλοφόρησε το δεύτερο βιβλίο του συγγραφέα, La nave nera (Tο μαύρο πλοιό), με οκτώ διηγήματα, με επανεμφάνιση του Κάρλο Αντρεόλι σε κάποια από αυτά. Ο Πουλιέζε πέθανε το 2012, θέλοντας να απέχει συνειδητά από το συγγραφικό κατεστημένο.
Y.Γ.1: Διαβάζοντας, λοιπόν, το Σκοτεινό νερό και προσπαθώντας να μεταφερθώ στο «μικροκλίμα» του, στην τοπογραφία της Νάπολης και στην ιδιοσυγκρασία του Ναπολιτάνου (του Νότιου, του φτωχού), επιστρατεύοντας τις κινηματογραφικές μου γνώσεις, δεν μπόρεσα να μη σκεφτώ δύο ταινίες του Βιτόριο ντε Σίκα (βασικός σκηνοθέτης του ιταλικού ρεαλισμού): «O χρυσός της Νάπολης» (L’ oro di Napoli, 1954) και, ιδιαιτέρως, «Τη Δευτέρα Παρουσία» (Il guidizio universal, 1961), όπου μια δυνατή φωνή αντηχεί μυστηριωδώς στον ουρανό πάνω από τη Νάπολη και ανακοινώνει ότι στις 6 μ.μ. αρχίζει η ημέρα της παγκόσμιας κρίσης. Κάποιοι μετανοούν, κάποιοι δεν το πιστεύουν, κάποιοι χασκογελούν, και μετά αρχίζει ασταμάτητα να βρέχει... (από το έργο οι παραπάνω ασπρόμαυρες φωτογραφίες)
Για το «Il guidizio universal»: https://renatorascel.com/arte/cinema/il-giudizio-universale-1961
Υ.Γ.2: Πληροφορίες για το Κάστρο ντελ Όβο https://www.comune.napoli.it/casteldellovo