Ο ΕΠΙΒΑΤΗΣ του Cormac McCarthy, μτφρ. Γιώργος Κυριαζής, εκδ. Gutenberg, 2022 [ The passenger, Cormac McCarthy, 2022]
O κορυφαίος Αμερικανός συγγραφέας Kόρμακ Μακάρθι (1933) σιωπά μυθιστορηματικά δεκαέξι χρόνια και επανεμφανίζεται με ένα αριστούργημα, τον Επιβάτη (ακολουθεί το δεύτερο μέρος, το Stella Maris, που θα κυκλοφορήσει στις 6/12/2022 για να ολοκληρωθεί το δίπτυχο). Η συνάντηση με τον Επιβάτη είναι μια άκρως συναρπαστική εμπειρία για τον αναγνώστη, καθώς πρόκειται για ένα πολυεπίπεδο και κρυπτικό ανάγνωσμα, με μια πλοκή-πλαίσιο επενδυμένη με στοιχεία και ατμόσφαιρα νουάρ-θρίλερ, ένα έργο on the road, ώστε να μπορέσει ο συγγραφέας να μας οδηγήσει στην υπαρξιακή κατάδυση του Μπόμπι Γουέστερν, στην ερεβώδη ψυχολογική κατάσταση της αδελφής του Αλίσια, σε μια ανασκόπηση των κυριότερων σελίδων της ιστορίας της Αμερικής του 20ού αιώνα, καθώς και των θεωριών της επιστήμης, σε συνδυασμό με τη φιλοσοφία και τη μεταφυσική αγωνία.
Μετά το βραβείο Πούλιτζερ το 2006 για το μετα-αποκαλυπτικό μυθιστόρημά του Ο δρόμος, συναντάμε τον Μακάρθι ως σεναριογράφο ( O συνήγορος/The councelor του Ρίντλεϊ Σκοτ, 2013 κ.ά.), ως επιμελητή επιστημονικών εκδόσεων, και το κυριότερο, να έχει εγκατασταθεί από το 2000 στο Ινστιτούτο Σάντα Φε (SFI) στο Νέο Μεξικό -ένα ινστιτούτο αφιερωμένο στην τυπική ανάλυση πολύπλοκων συστημάτων-, ως επιστημονικό συνεργάτη διακεκριμένων φυσικών. Το 2017 δημοσιεύει στο περιοδικό Nautilus ένα άρθρο για το ασυνείδητο και την προέλευση της ανθρώπινης γλώσσας, με τίτλο «The Kekulé Problem, Where did languagecome from?». [Το θεωρώ ως το κλειδί του μυθιστορήματος.] Η ενασχόλησή του με θέματα που κυμαίνονται από την ιστορία των μαθηματικών, τα φιλοσοφικά επιχειρήματα σχετικά με την κβαντομηχανική, τα συγκριτικά στοιχεία που αφορούν στη νοημοσύνη των μη ανθρώπινων οργανισμών και στη φύση του συνειδητού και ασυνείδητου νου, έχει αποτυπωθεί στον Επιβάτη.
Ας ρίξουμε, όμως, μια ματιά στο περιεχόμενο του Επιβάτη, στο βιβλίο του Μπόμπι, με τα λόγια του μυθιστορηματικού φίλου του Τζον Σένταν, ενός ανθρώπου των λέξεων:
«Σήμερα συνάντησα έναν άντρα ονόματι Ρόμπερτ Γουέστερν, που ο πατέρας του επιχείρησε κάποτε να καταστρέψει το σύμπαν και που η υποτιθέμενη αδελφή του αποδείχτηκε τελικά πως ήταν μια εξωγήινη η οποία αυτοκτόνησε … ».
Βρισκόμαστε στον Νότο, στη Ν. Ορλεάνη και τα πέριξ, το 1980. Ο Ρόμπερτ Γουέστερν ή Μπόμπι (όπως προσφωνείται στο βιβλίο), τριάντα επτά ετών, είναι ένα λαμπρό μυαλό με εξαιρετικές σπουδές, που τις εγκατέλειψε για να γίνει οδηγός αυτοκινήτων αγώνων και, τώρα πια, εργάζεται ως δύτης διάσωσης. Είναι βυθισμένος μέσα σ΄ ένα διαρκές πένθος γιατί έχασε πριν από δέκα χρόνια τη μικρότερη αδελφή του Αλίσια/Άλις μόλις στα δεκαοκτώ της (;), και αισθάνεται υπεύθυνος για την αυτοκτονία της. Η Άλις, που ήταν μια ιδιοφυΐα στα μαθηματικά και «κουκλάρα» («δεν χωρούσε σε κανένα προφίλ» «κανένα υπόδειγμα δεν της ταίριαζε»), κατάληξε στην ψυχιατρική κλινική «Stella Maris» γιατί έπασχε από σχιζοφρένεια. Τα αδέλφια ήταν ερωτευμένα μεταξύ τους.
« Ήμασταν ερωτευμένοι μεταξύ μας. Αθώα, στην αρχή. Από την πλευρά μου, τουλάχιστον. Ήμουν ξετρελαμένος. Πάντα ήμουν».
Ασήκωτο το φορτίο του Μπόμπι, αν προσθέσουμε ότι και ο πατέρας τους, διαπρεπής επιστήμονας, έλαβε μέρος στο Πρόγραμμα Μανχάταν, το πρόγραμμα παραγωγής ατομικών βομβών.
« Ο Γουέστερν είχε πλήρη συνείδηση ότι όφειλε την ύπαρξή του στον Αδόλφο Χίτλερ. Ότι οι δυνάμεις της ιστορίας που αποτέλεσαν την αφετηρία της ταραγμένης του ζωής ήταν το Άουσβιτς και η Χιροσίμα, τα συγγενικά εκείνα γεγονότα που σφράγισαν για πάντα τη μοίρα της Δύσης».
Το μυθιστόρημα οργανώνεται σε μια εισαγωγή και δέκα κεφάλαια, όπου στην εισαγωγή και στο πρώτο μέρος των εννέα κεφαλαίων, με πλάγια γράμματα, γνωρίζουμε την Αλίσια με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Την Αλίσια, που βρίσκεται στο δωμάτιό της στην κλινική «Stella Maris», την επισκέπτονται συχνά φασματικές παρουσίες, με εξέχον μέλος το Παιδί της Θαλιδομίδης και την κουστωδία του. Η Άλις δεν θεωρεί αυτά τα πλάσματα της φαντασίας της παραισθήσεις («Σε κάθε περίπτωση, ποτέ δεν αναφερόταν σε αυτές ως παραισθήσεις»)· συνομιλεί μαζί τους, αφηγείται την ιστορία της, διαφωνεί, άλλοτε τα διώχνει αλλά δεν μπορεί να ζήσει δίχως αυτά. (Στο σημείο αυτό θα επανέλθω παρακάτω).
Στο υπόλοιπο και κύριο μέρος των κεφαλαίων, συμπορευόμαστε με τον Μπόμπι, όπου καταδιώκεται από ένα διοικητικό σύστημα -προσωποποιείται από σκιώδεις άνδρες/καρικατούρες που εκπροσωπούν κρατικούς οργανισμούς-, αλλά κυρίως από τις προσωπικές του Ερινύες. Ο Mπόμπι μπορεί να διαφύγει με χίλια βάσανα από τους διώκτες του, αλλά δεν μπορεί να ξεφύγει από τη δική του ιστορία. Συναναστρέφεται με απίθανους, εκκεντρικούς χαρακτήρες από το παρελθόν (Τζον Σένταν) ή τη δουλειά του (Όιλερ), με νέους φίλους (Κλάιν, ο ταχυδακτυλουργός που έγινε ιδιωτικός ντετέκτιβ), με την τρανς Ντεμπισί, ανθρώπους από την κλινική που νοσηλευόταν η αδελφή του, καθώς και πολλούς άλλους που συναντά στις αέναες περιπλανήσεις του. Ο Κόρμακ Μακάρθι στήνει μεταξύ του Μπόμπι και όλων των παραπάνω προσώπων μια σειρά απολαυστικών διαλόγων -σωκρατικής μορφής- που αποτελούν και τον αφηγηματικό κορμό του μυθιστορήματος. Ο Μπόμπι συζητά μαζί τους τα θέματα που τον βασανίζουν: εξερευνά γενικότερα τα όρια της επιστήμης, σκαλίζει τις μεγάλες ιδέες των θεωριών του σύμπαντος, την ανθρώπινη ύπαρξη και τι σημαίνει αυτή, καθώς και τι σημαίνει η ιστορία και η μνήμη μας, με φόντο τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα του 20ού αιώνα που συντάραξαν την Αμερική αλλά και τον δυτικό κόσμο (Βιετνάμ, Ατομική βόμβα, οικογένεια Κένεντι, Φιντέλ Κάστρο, μαφία). Σε καθεμιά από τις διμερείς αυτές συζητήσεις, η επωδός-ερώτηση του Μπόμπι καταλήγει πάντα στη μεταφυσική αγωνία της ύπαρξης ή μη του Θεού.
«Σκέφτηκε πως η καλοσύνη του Θεού εμφανιζόταν σε παράξενα μέρη. Μην κλείνεις τα μάτια σου».
Και ενώ οι διάλογοι είναι στεγνοί μεν, αλλά πλούσιοι σε περιεχόμενο, τα υπόλοιπα αφηγηματικά μέρη είναι οδυνηρά λυρικά και άγρια, γεμάτα με μια απόκοσμη υπαρξιακή ομορφιά (π.χ. «Ξενιστής και θλίψη καταστρέφονται μαζί αδιακρίτως, και τελικά το τρισάθλιο πηκτό υλικό που απομένει φτυαρίζεται στο χώμα και η βροχή ετοιμάζει τις πέτρες για νέες τραγωδίες»). Οι μόνες τρυφερές στιγμές του έργου προέρχονται από την αιμομικτική αγάπη του Μπόμπι και από τη σχέση του με την Ντεμπισί.
Σκίτσο Yann Kebbi, από New York Times
ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ AΠΟΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ/ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ/ΣΚΕΨΕΙΣ
Με βοήθησε πάρα πολύ στην κατανόηση του πνεύματος του συγγραφέα μια αναλυτική συνέντευξή του με τον Ντέιβιντ Κρακάουερ [David Krakauer, (1967), Αμερικανό εξελικτικό βιολόγο, https://www.youtube.com/watch?v=HrUy1Vn2KdI] γυρισμένη στο Ινστιτούτου Σάντα Φε (SFI) τον Δεκέμβριο του 2017. Ο Κόρμακ Μακάρθι συνομιλώντας με τον Ντέιβιντ Κρακάουερ προβληματίζεται για την απομόνωση, τα μαθηματικά, τον χαρακτήρα και τη φύση του ασυνείδητου, τη νοημοσύνη, την ηθική κ.ά. Επομένως, Ο επιβάτης αποτελεί ξεκάθαρα την αποτύπωση αυτών των σκέψεων σε μυθιστορηματική μορφή.
Όπως κάθε συγγραφέας, έτσι και στον Επιβάτη, ο Μακάρθι συμπεριλαμβάνει στοιχεία της προσωπικής του ζωής και της καταγωγής του ‒ όχι με την έννοια του ναρκισσισμού (Νότος, Νόξβιλ, Ινστιτούτο Σάντα Φε, θρησκεία).
Γουέστερν (Western): Ένα καθαρά συμβολικό όνομα, αφού αναφερόμαστε στον δυτικό κόσμο, την ιστορία του και το δυσοίωνο μέλλον.
Αλίσια/Άλις (Αlice): Σαν την Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων (« … αλλά μου φαίνεται ότι θυμάμαι μια μικρή κοπελίτσα στις μύτες των ποδιών να κρυφοκοιτάζει μέσα από ένα ψηλό άνοιγμα … »), η Αλίσια έχει κάτι από την οραματική παραδοξότητα της Αλίκης. Tηρουμένων των αναλογιών έχει και αυτή για παρέα κάποιες δικές της φασματικές οντότητες αλλά όχι παραισθήσεις. Καλούμαστε επίμονα να αναγνωρίσουμε την πραγματικότητα αυτών των οντοτήτων, αφού φαίνεται να γνωρίζουν πράγματα που δεν γνωρίζει η Αλίσια. Μεγάλο μέρος των επισκέψεών τους διαδραματίζεται κάπου αλλού εκτός της παραδοσιακά αντιλαμβανόμενης φυσικής πραγματικότητας. Πού όμως; Μήπως στο ασυνείδητό της;
[Απ' όσα αντιλαμβάνομαι από τη συνέντευξή του και το άρθρο που αναφέρω παραπάνω, οι προβληματισμοί και οι έρευνες του Μακάρθι στρέφονται γύρω από στους γρίφους και τα παράδοξα του ασυνείδητου νου. Αναγνωρίζει το μεγαλείο του ασυνείδητου (που μπορεί να εκφράζεται και με όνειρα) και προσπαθεί να το συνδέσει με τη γλωσσική του έκφραση. Αναρωτιέται πως συνδυάζονται τα δύο αυτά εξελικτικά συστήματα, το αρχέγονο ασυνείδητο απέναντι στη μεταγενέστερα εμφανιζόμενη γλώσσα. Στο άρθρο του γράφει: «Τα προβλήματα, γενικά, τίθενται συχνά με όρους γλώσσας και η γλώσσα παραμένει ένα εύχρηστο εργαλείο για την εξήγησή τους. Όμως η πραγματική διαδικασία της σκέψης -σε οποιοδήποτε επιστημονικό πεδίο- είναι σε μεγάλο βαθμό μια υπόθεση του ασυνείδητου. Η γλώσσα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να συνοψίσει κανείς κάποιο σημείο στο οποίο έχει φτάσει -ένα είδος οδοδείκτη- ώστε να αποκτήσει ένα νέο σημείο εκκίνησης. Αλλά αν πιστεύετε ότι χρησιμοποιείτε πραγματικά τη γλώσσα για την επίλυση προβλημάτων, θα ήθελα να μου γράψετε και να μου πείτε πώς το κάνετε».]
Ο Μακάρθι σπάνια ασχολείται σε τέτοια έκταση και βαρύτητα στα έργα του με έναν γυναικείο χαρακτήρα (αν σκεφτούμε επιπροσθέτως ότι το βιβλίο που θα ακολουθήσει θα είναι το βιβλίο της Άλις). Βέβαια, στον Επιβάτη αυτός ο χαρακτήρας παρουσιάζει πολλές ιδιαιτερότητες, αλλά μέσω αυτού εμφανίζεται και το ασυνείδητο ως η αρχέγονη δύναμη όλων των όντων, σκέψη που υπερθεματίζει ο συγγραφέας.
Το Παιδί της Θαλιδομίδης ή Παιδί: Το χρησιμοποιεί ο συγγραφέας ως πραγματολογικό στοιχείο της δεκαετίας του 1950, όπου γεννήθηκε και η Άλις, ή ως μια νοητική εικόνα των τύψεων της Άλις λόγω των ατομικών βομβών και του τρόμου που έσπειραν; Βέβαια, αν αναλογιστούμε ότι το Παιδί αντί για χέρια έχει πτερύγια και με την άνεση που μπορεί και περπατά μπορεί και να κολυμπά, όπως φαίνεται αργότερα στη συνάντησή του με τον Μπόμπι, μήπως ο συγγραφέας υπαινίσσεται την πρώτη μορφή ζωής που προέρχεται από τη θάλασσα; Αυτά ως προς την εικόνα του (εικασίες, μπορεί και να παραλογίζομαι ή να λυθεί το μυστήριο στo Stella Maris). Επί της ουσίας, σύμφωνα με τις ερευνητικές ανησυχίες του Κόρμακ, το Παιδί με την παρέα του είναι η φωνή του ασυνείδητου της Άλις;
Άλις και Μπομπ (Bob and Alice): Η επιλογή των συγκεκριμένων ονομάτων είναι τυχαία; Η Alice και ο Bob είναι φανταστικοί χαρακτήρες που χρησιμοποιούνται συνήθως ως εικονικοί φορείς σε συζητήσεις σχετικά με κρυπτογραφικά συστήματα και πρωτόκολλα. Έχουν γίνει κοινά αρχέτυπα σε πολλούς επιστημονικούς και μηχανικούς τομείς, όπως η κβαντική κρυπτογραφία, η θεωρία παιγνίων και η φυσική (https://en.wikipedia.org/wiki/Alice_and_Bob).
Η σύνδεση μεταξύ των καταδύσεων διάσωσης και των ψυχιατρείων γίνεται σαφής· πηγαίνουμε σε σκοτεινά μέρη που μπορεί να χαθούμε (κατάδυση στον βυθό/ Άδη/ στα προσωπικά σκοτάδια).
Ο Μπόμπι είναι δύτης διάσωσης και το όνομα του ψυχιατρείου που βρίσκεται η Άλις ονομάζεται «Stella Maris», δηλαδή «Άστρο της θάλασσας» και αποτελεί προσωνύμιο της Παναγίας.
Mπομπ Γουέστερν και Λούντβιχ Βιτγκενστάιν: O συγγραφέας είναι θαυμαστής του Βιτγκενστάιν, οπότε μπορεί να λειτούργησε ο φιλόσοφος ως πρότυπο για τον χαρακτήρα του Μπόμπι. Π.χ. εβραϊκή καταγωγή, ιδιοφυΐα, έχει τρία αδέλφια που αυτοκτόνησαν, χάρισε και αυτός την περιουσία του στα αδέλφια του, εγκατέλειψε την πανεπιστημιακή καριέρα αρχικά για να γίνει δάσκαλος, έζησε σύμφωνα με την ηθική της φιλοσοφίας του κ.ά.
Δεν συνεχίζω όμως άλλο αυτό το παιχνίδι σκέψης και αντιστοιχιών. Κρατώ ότι Ο επιβάτης είναι η ιστορία μιας περιπλανώμενης ψυχής που αναζητά απαντήσεις για την ανθρώπινη ύπαρξη και για το πώς λειτουργεί το σύμπαν, ότι είναι μια πρό(σ)κληση του συγγραφέα να χαθούμε, να ψάξουμε, να αναθεωρήσουμε.
«Ήξερε πως τη μέρα του θανάτου του θα έβλεπε το πρόσωπό της και θα έλπιζε να πάρει εκείνη την ομορφιά μαζί του στο σκότος, ο τελευταίος παγανιστής στη γη, τραγουδώντας απαλά πάνω στο αχυρόστρωμά του σε μια γλώσσα άγνωστη».
ΥΓ. 1: Εξαιρετικό το κοπιώδες έργο του μεταφραστή Γιώργου Κυριαζή με τόσα επιστημονικά πεδία που έπρεπε να καλύψει, καθώς και την ιδιαιτερότητα της στίξης του Μακάρθι. Πολύ ταιριαστό το έργο του εξωφύλλου του Αντώνη Τσακίρη. Οι εκδόσεις Gutenberg πάντα μας φέρνουν σε επαφή με αριστουργηματικά έργα, αυτή τη φορά μάλιστα σε ταυτόχρονη κυκλοφορία με την Αμερική.
ΥΓ. 2: Πόσο ενδιαφέρουσα θα ήταν μια συνάντηση μεταξύ του Κόρμακ Μακάρθι και του σκηνοθέτη Ντέιβιντ Λιντς!
Βιογραφικά στοιχεια και έργα του συγγραφέα: https://www.cormacmccarthysociety.com/about-cormac-mccarthy
Συνέντευξη Cormac με Oprah (2007):
https://www.youtube.com/watch?v=y3kpzuk1Y8I Interview on the Oprah Winfrey Show
https://www.youtube.com/watch?v=Qidyx3oXqpY Subconscious is older than Language