Η ΕΛΕΝΑ ΞΕΡΕΙ της Κλαούδια Πινιέιρο, μτφρ. Ασπασία Καμπύλη, εκδ. Carnivora 2020 [Elena Sabe, Claudia Piñeiro]
O Ανδρεάς Αποστολίδης, μεταφραστής και συγγραφέας νουάρ μυθιστορημάτων, έγραψε το βιβλίο Latin Noir (εκδ. Άγρα) και σκηνοθέτησε την ομότιτλη ταινία-ντοκιμαντέρ (2021), όπου Λατινοαμερικανοί συγγραφείς, εκπρόσωποι του είδους, εξηγούν την εξάπλωση του φαινομένου νουάρ στις χώρες τους ως μέσου για να ασκήσουν κριτική και εκθέσουν/καταγγείλουν την κοινωνικοπολιτική κατάσταση. Μία από αυτές τις ηχηρές φωνές που παρουσιάζονται είναι και Αργεντινή Κλαούδια Πινιέιρο, η τρίτη πιο μεταφρασμένη (Αργεντινή) συγγραφέας μετά τον Μπόρχες και τον Κορτάσαρ, γνωστή στον αγγλόφωνο κόσμο ως «Τhe Hitchcock of the River Plate»[Ο Χίτσκοκ της Ρίβερ Πλέιτ]. Μετά την ταινία ανακάλυψα ότι οι καλαίσθητες και φροντισμένες εκδόσεις Carnivora, που εξειδικεύονται στην ισπανόφωνη λογοτεχνία αντίστοιχου ύφους, είχαν εκδώσει το βιβλίο της Η Ελένα ξέρει, το οποίο μάλιστα βρέθηκε στη βραχεία λίστα των βραβείων Booker 2022.
Φυσικά η φόρμα του νουάρ είναι το πρόσχημα για ένα επί της ουσίας υπαρξιακό γυναικείο νουάρ μυθιστόρημα. Η Ελένα, μια εξηνταπεντάχρονη μητέρα, χήρα εδώ και πολλά χρόνια που πάσχει από μια «ενισχυμένη» μορφή Πάρκινσον, προσπαθεί να εξιχνιάσει τον αιφνίδιο θάνατο της κόρης της Ρίτας, που βρέθηκε κρεμασμένη στο καμπαναριό της ενοριακής εκκλησίας τους. Όλοι μιλούν για αυτοκτονία και η υπόθεση για τις Αρχές έχει κλείσει, η Ελένα όμως πιστεύει ακράδαντα ότι η κόρη της δεν αυτοκτόνησε αλλά υπήρξε θύμα δολοφονίας. Η σακατεμένη στο σώμα Ελένα αποφασίζει να διασχίσει όλη την πόλη με κάθε μέσο (ως ένας άλλος Λεοπόλδος Μπλουμ) για να φτάσει στην αλήθεια, πιστεύοντας ότι θα την αποκαλύψει με τη βοήθεια της Ισαμπέλ, που «χρωστάει» στην Ρίτα. Πράγματι, η Ισαμπέλ απρόθυμα θα της ξεπληρώσει το χρέος, αλλά με τρόπο που η Ελένα δεν διανοείται, γιατί «Η Ελένα ξέρει» ‒ μια μάνα ξέρει τα πάντα για την κόρη της; (Η Ισαμπέλ είναι όχι μόνο το πρόσωπο-κλειδί στην ιστορία, αλλά εισάγει και ένα καίριο θέμα που δεν αναφέρω, για να μην αποκαλύψω στοιχεία για όσους δεν έχουν διαβάσει το βιβλίο).
Το μυθιστόρημα/νουβέλα εκτυλίσσεται χρονικά σε μία μέρα που χωρίζεται σε Πρωί – Μεσημέρι – Απόγευμα, ακολουθώντας τη φαρμακευτική αγωγή των χαπιών της Ελένας. Γιατί δίχως τα χάπια της η Ελένα δεν μπορεί να κινηθεί. Το καταβεβλημένο ανθρώπινο σώμα, οι κινήσεις που μπορεί ή δεν μπορεί να κάνει και μετατρέπονται «σε ταπεινωτικές προσπάθειες», η στάση του λαιμού που «την αναγκάζει να περπατάει κοιτώντας κάτω, δεν της επιτρέπει να δει ποιος είναι», πρωταγωνιστούν στην ιστορία και αυτό γίνεται ξεκάθαρο από τις πρώτες αράδες του βιβλίου: «Το θέμα είναι να σηκώσει απλώς το δεξί πόδι μόλις λίγα εκατοστά πάνω απ’ το πάτωμα, να το σπρώξει στον αέρα, ώσπου να βγει μπροστά από τ’ αριστερό, και σ’ αυτή την απόσταση, όση κι αν είναι, πολλή ή λίγη, να το κάνει να κατέβει». Η οποιαδήποτε κίνηση απαιτεί ένα άκαμπτο τελετουργικό, αφού «η πουτάνα η αρρώστια» τροποποιεί/εκφυλίζει κάποια κύτταρα του νευρικού συστήματος και το σώμα δεν μπορεί να συνεργαστεί με τον εγκέφαλο παρά μόνο με τη χρήση των χαπιών λεβοντόπας.
Η άλλη διάσταση που κυλά ο χρόνος στο βιβλίο είναι οι αναμνήσεις της Ελένας με την κόρη της, τα καλοκαίρια τους, οι τσακωμοί τους («ο τρόπος που είχαν διαλέξει να επικοινωνούν»), τα συμβάντα κάποιες μέρες πριν η Ρίτα βρεθεί με τη θηλιά στον λαιμό. Ο πραγματικός χρόνος του ταξιδιού της Ελένας διασταυρώνεται εναλλάξ με εκείνον των αναμνήσεων.
Η Ελένα και η Ρίτα ως εκπρόσωποι της σχέσης μάνας-κόρη σκιαγραφούν μια τραχιά άνυδρη από τρυφερότητα σχέση, που εμπεριέχει παρ’ όλ’ αυτά φροντίδα και νοιάξιμο της μιας για την άλλη. Η συγκλονιστική απεικόνιση του πόσο εξουθενωτική μπορεί να είναι η χρόνια ασθένεια συνδυάζεται με μια ειλικρινή επιθετική απελπισμένη αγάπη και φροντίδα της Ρίτας προς την Ελένα. Μια υπέρτατη σχέση, άλυτη και αδιάλυτη που το κάθε μέρος τροφοδοτεί την ταυτότητα και την ύπαρξη του άλλου:
«Άραγε συνεχίζει να είναι μάνα τώρα που δεν έχει κόρη, αναρωτιέται. Αν ήταν η ίδια νεκρή, η Ρίτα θα ήταν ορφανή. Τι όνομα έχει εκείνη χωρίς την κόρη της; Μπορεί ο θάνατος της κόρης της να σάρωσε ό,τι η ίδια είχε υπάρξει; […] είναι όμως δυνατό ο θάνατος να πήρε μαζί του όχι μόνο το κορμί της Ρίτας, αλλά και τη λέξη που έδινε στην ίδια [στην Ελένα] όνομα;»
Τα ανδρικά πρόσωπα που περιβάλλουν τις τρεις γυναίκες πρωταγωνίστριες είναι ο Ρομπέρτο Αλμάδα, ο αιώνιος αρραβωνιαστικός της Ρίτας· ο πατήρ Χουάν, εκπρόσωπος της θρησκείας· ο γιατρός Μπενέγας· ο αστυνόμος Αβεγιανέδα και η σκιά του πατέρα της Ρίτας που πέθανε νωρίς. Το κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των ανδρικών χαρακτήρων, όπως τους παρουσιάζει η συγγραφέας, είναι ότι απλώς υπάρχουν ως παρουσίες-παρατηρητές, παθητικοί χάρτινοι ήρωες, που φέρουν ιδιότητες χωρίς περιεχόμενο. Με ανάλογο τρόπο παρουσιάζονται και οι δομές της πόλης (ασφαλιστικά ταμεία, Αστυνομία, εκκλησία), υπάρχουν χωρίς να προσφέρουν στους πολίτες. Ο ταξιτζής που μεταφέρει την Ελένα εύστοχα και απλά σχολιάζει: «Δύσκολο να ζει κανείς σε τούτη τη χώρα, κυρία, βγαίνεις στο δρόμο και σε σκοτώνουν».
Η γραφή της Κλαούδια Πινιέιρο είναι δωρική, ξερή χωρίς να δημιουργεί οποιουδήποτε είδους περιττό συναίσθημα, όπου η μόνη τρυφερή λέξη που διαβάζουμε το «Αγκαλιάστε» προέρχεται από ένα ιατρικό φυλλάδιο οδηγιών, διαμεσολαβημένη τρυφερότητα, δηλαδή. Το υποδόριο χιούμορ και η λεπτή ειρωνεία που διατρέχουν όλο το κείμενο βοηθούν τον αναγνώστη να μείνει αποστασιοποιημένος από εύκολους συναισθηματισμούς. (Η κωμικοτραγική σκηνή στο κομμωτήριο θα μπορούσε να είναι μέρος αλμοντοβαρικής ταινίας). Έτσι, ο αναγνώστης παρακολουθεί μεν ατάραχος τις προσπάθειες της δυσκίνητης Ελένας και καταλήγει να συγκινηθεί, εντέλει, από την ουσία των καταστάσεων και το πεπρωμένο που βιώνουν οι ηρωίδες.
Μέσα από το μυστήριο του θανάτου της Ρίτας, η Πινιέιρο εξετάζει τη φύση των σχέσεων μητέρας-κόρης, τη γυναικεία φύση, τη θρησκεία, τη χρόνια ασθένεια, τη θλίψη και το ανάπηρο σώμα στο σύγχρονο Μπουένος Άιρες (και όχι μόνον εκεί).
Πληροφορίες και συνέντευξη της Πινιέιρο για το βιβλίο: https://thebookerprizes.com/claudia-pineiro-international-booker-prize-2022-elena-knows
Η Κλαούδια Πινιέιρο διαβάζει Η Ελένα ξέρει