Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ! του Ουίλιαμ Φόκνερ, μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, εκδ. Gutenberg, 2020 [Absalom, Absalom!, William Faulkner, 1936]
Αναγνωστικές νύξεις για ένα αριστούργημα
Το Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ! -μαζί με το The Sound and the Fury (1929) και το As I Lay Dying (1930), μεταφρασμένα και τα δύο στα ελληνικά- ανήκει όχι μόνο στα κορυφαία έργα του Φόκνερ αλλά και της αμερικανικής λογοτεχνίας. Είναι ένα «μεγάλο έργο» του μοντερνισμού τόσο από θεματική, ιστορική άποψη όσο και από αφηγηματική και γλωσσική, γι’ αυτό και η συνεισφορά της μεταφράστριας Μαργαρίτας Ζαχαριάδη είναι καθοριστική με τον τρόπο που χειρίστηκε τον δαιδαλώδη λόγο και τους μύθους του συγγραφέα, καθώς και για τον διαυγή πρόλογό της στο έργο.
Ο Φόκνερ αρχίζει τη συγγραφή του εν λόγω μυθιστορήματος το 1934, σε άσχημη ψυχολογική κατάσταση εξαιτίας του χαμού του αδελφού του έναν χρόνο πριν, και ευρισκόμενος σε οικονομική δυσχέρεια (λίγο μετά την ύφεση του 1930)· ολοκληρώνει το έργο το 1936. Η αφήγηση καλύπτει χρονικά έναν αιώνα περίπου (από το 1807 έως το 1910) και λαμβάνει χώρα στον Νότο (μοναδική μυθιστορηματική του πατρίδα), στο Μισισιπή, στη μυθική κομητεία Γιοκναπατόφα, περιοχή που δημιούργησε ο ίδιος και όπου εκεί διαδραματίζονται αρκετά έργα του.
Ο χάρτης της Γιοκναπατοφα.
Ο Φόκνερ εξηγεί τι σημαίνει Γιοκναπατόφα
Το μυθιστόρημα αφηγείται τον βίο και την πολιτεία του Τόμας Σάτπεν, ενός ανδρός χωρίς παρελθόν (φαινομενικά) και ταπεινής καταγωγής, ο οποίος το 1833 εμφανίζεται «ουρανοκατέβατος» στη Γιοκναπατόφα· επιθυμεί σφόδρα να ανέλθει κοινωνικά, να αποκτήσει φυτεία, σκλάβους, οικογένεια, δηλαδή ρίζες και γενιά. Ύστερα από τον γάμο του με την Έλεν Κόλντφιλντ, τη γέννηση της Τζούντιθ και του Χένρι και την αινιγματική εμφάνιση του Μπον, ακολουθεί ένας κύκλος αίματος και καταστροφής, όπου εκπληρώνεται η αρχαιοελληνική αντίληψη: ύβρις → άτις → νέμεσις → τίσις. Με μια φράση θα μπορούσαμε να πούμε ότι παρακολουθούμε την άνοδο και την πτώση του οίκου του Τόμας Σάτπεν ή αλλιώς του Νότου, γιατί ο Τόμας Σάτπεν είναι η αλληγορία της ιστορίας του Νότου. Επομένως, αυτό που ερευνά ο συγγραφέας είναι τις ρίζες του ανθρώπου του Νότου, τη σκλαβιά, τις φυλετικές διακρίσεις, τον Εμφύλιο και τέλος την καταστροφή του Νότου. Το θέμα παρουσιάζεται ως μια ιστορία μυστηρίου αλλά και ως αρχαίο δράμα.
ΑΦΗΓΗΤΕΣ
Ένα από τα γοητευτικότερα και ταυτόχρονα δύσκολα γνωρίσματα του Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ! είναι η χρήση των πολλών αφηγητών/οπτικών και η κατακερματισμένη, κυκλική χρονικά ακολουθία των γεγονότων. Το μυθιστόρημα χωρίζεται σε εννέα κεφάλαια, με κύριο χαρακτηριστικό τους τη φωνή του/των αφηγητή/αφηγητών. Οι αφηγητές, με εξαίρεση τη Ρόζα Κόλντφιλντ, δεν γνώρισαν άμεσα τον Σάτπεν, οπότε η αφήγησή τους στηρίζεται στις διηγήσεις άλλων, στα λόγια των ανθρώπων της περιοχής και στον μύθο που αρχίζει στο πέρασμα του χρόνου να υφαίνεται γύρω από τον Σάτπεν.
Ρόζα Κόλντφιλντ: H Ρόζα είναι η πρώτη αφηγήτρια που εμφανίζεται αρχικά στο Κεφάλαιο 1, είναι η αδελφή της Έλεν, της συζύγου του Τόμας Σάτπεν, και παρ’ ολίγο η μετέπειτα σύζυγός του, επίσης. Η Ρόζα έχει τον ρόλο της Κασσάνδρας, είναι αυτή που μαντεύει την αλήθεια αλλά δεν την πιστεύουν· δεν γνωρίζει όλα τα γεγονότα, αφού έχει με την αδελφή της ηλικιακή διαφορά είκοσι χρόνια, παρ’ όλ’ αυτά είναι η μοναδική αυτόπτης μάρτυρας κάποιων καταστάσεων. Η Ρόζα θέλει να μεταφέρει στον Κουέντιν Κόμσον (στη νέα γενιά) γεγονότα που έζησε η ίδια ή λόγια που άκουσε πίσω από μισόκλειστες πόρτες, ή τα έμαθε από τον πατέρα της, τη θεία της και την αδελφή της.
«Είναι που θέλει [η Ρόζα] να έχουν ειπωθεί αυτά σκεφτόταν ο Κουέντιν ώστε οι άνθρωποι που ποτέ της δεν θα δει και ούτε θα ακούσει το όνομά τους και ούτε και εκείνοι έχουν ακούσει το δικό της και ούτε την έχουν αντικρίσει ποτέ να τα διαβάσουν και να καταλάβουν επιτέλους γιατί μας άφησε ο Θεός να χάσουμε τον Πόλεμο[…]».
Κύριος Κόμσον (πατέρας): Ο κύριος Κόμσον αφηγείται την ιστορία στον δεκαοκτάχρονο γιο του Κουέντιν που σπουδάζει. H κύρια πηγή των πληροφοριών του είναι ο πατέρας του, ο στρατηγός Κόμσον, ο μοναδικός φίλος του Σάτπεν από την κομητεία. Δευτερεύουσες πηγές του είναι τα λόγια των ανθρώπων της περιοχής, της Ρόζας και της Έλεν.
Κουέντιν Κόμσον: O Kουέντιν, που αντιπροσωπεύει τη νέα γενιά του Νότου, δέχεται την πρόσκληση της Ρόζας Κόλντφιλντ το 1909, για να του διηγηθεί τα γεγονότα του οίκου του Σάτπεν. Ο πατέρας του (κύριος Κόμσον), επίσης, του παραθέτει όσα γνωρίζει από τον παππού του κυρίως, αλλά, του παραδίδει και ένα γράμμα. Ο Κουέντιν είναι αυτός που ακούει, συλλέγει τα στοιχεία και προσπαθεί να ανασκευάσει τα γεγονότα.
Σριβ: O Σριβ είναι ο Καναδός φίλος και συγκάτοικος του Κουέντιν στο πανεπιστήμιο, ακούει όλα τα στοιχεία και τον πυροδοτεί με τις ερωτήσεις του και τις επαναλήψεις των αφηγήσεων, ώστε να συμπληρώσουν τα κενά της ιστορίας, να διαλευκάνουν το μυστήριο· μπορούμε να πούμε πως είναι αυτός που φαντάζεται περισσότερο.
Ο Κουέντιν και ο Σριβ, που πολλές φορές μιλούν σαν μια φωνή, είναι αυτοί που θα διατηρήσουν τον μύθο μέσα από την ιστορία που θα συνθέσουν.
Το αποτέλεσμα αυτής της αλυσίδας των αφηγητών σε σχέση με την αφήγηση δημιουργεί μια απόσταση μεταξύ αφηγητή και ιστορίας, κλονίζει την αξιοπιστία των αφηγητών ή και των προθέσεών τους, αφού στις περισσότερες πληροφορίες δεν ήταν καν αυτόπτες μάρτυρες παρά μεταφέρουν λόγια/πληροφορίες που άκουσαν, αναγκάζονται να γίνουν δημιουργικοί για να συμπληρώσουν τα κενά της ιστορίας, ενώ κάποιες φορές μπορεί οι αφηγήσεις να αλληλοαναιρούνται. Ο αναγνώστης έχοντας μοχθήσει να καταλάβει την ιστορία γίνεται συνδημιουργός και αποκτά κάποιου είδους εξουσία στο κείμενο. Επομένως, ποια είναι η ιστορία ή η αλήθεια αν πάντα μας λείπει κάποιο στοιχείο, όταν γνωρίζουμε τα αποτελέσματα αλλά όχι όλες τις αιτίες; Τελικά είναι ο αναγνώστης που, όπως ο ιστορικός εντέλει, αναλαμβάνει να συνθέσει τη (δική του;) ιστορία. Όταν η αφήγηση δημιουργεί μνήμη, πόσο αντικειμενικός μπορεί να είναι ο αναγνώστης, και κατ΄ αναλογία ο ιστορικός πώς γράφει την Ιστορία;
Το πρώτο εξώφυλλο του μυθιστορήματος το 1936.
ΜΥΘΟΙ
Ήδη από το πρώτο κεφάλαιο, εμφανίζεται, όπως στα ομηρικά έπη, ένα προοίμιο που προοικονομεί το τι θα ακολουθήσει. Στη συνέχεια, ο Φόκνερ χρησιμοποιεί ευρέως τους μύθους, γιατί είναι διαχρονικοί, και ίσως δικαιολογείται έτσι καλύτερα η αφηγηματική «αταξία» ή ασάφεια που μπορεί να φαντάζει ως σύμπτωμα του μύθου. Καλεί τον αναγνώστη να δει τους πρωταγωνιστές σε ρόλους που προέρχονται είτε από την αρχαία ελληνική τραγωδία (οίκος των Ατρειδών, μύθος Οιδίποδα/οίκος Σάτπεν, Ρόζα /Κασσάνδρα, Τζούντιθ/Αντιγόνη, Κλάιτι /Κλυταιμνήστρα, σπορά του Σάτπεν/ μύθος του Ιάσονα κ.ά) είτε από την Κενή και Παλαιά Διαθήκη (ο Μπον ως Χριστός που θυσιάζεται, η ιστορία του Αβεσσαλώμ/Χένρι, βασιλιάς Δαβίδ/Σάτπεν). Το κείμενο βρίθει από παρόμοιες αναφορές και συμβολισμούς. Στο Κεφάλαιο 7, έχοντας περάσει ήδη τη μέση του μυθιστορήματος, φτάνουμε στον πυρήνα της διαμόρφωσης του ανθρώπου Σάτπεν, δηλαδή του ανθρώπου του Νότου, όπου τον διαπερνά ξεκάθαρα πια ο αριστοτελικός ορισμός του τραγικού ήρωα, μέχρι να φτάσουμε στην κάθαρση/τίσιν του τέλους.
Με όλα τα παραπάνω επιτυγχάνει ο συγγραφέας να θέσει ένα διευρυμένο ηθικό πλαίσιο που εδράζεται σε αρχετυπικούς μύθους γνωστούς στον αναγνώστη, και σε συνδυασμό με την αφήγηση από στόμα σε στόμα, από αφηγητή σε αφηγητή, μας υποδεικνύει εμπειρικά πώς κατασκευάζονται και διαιωνίζονται από γενιά σε γενιά οι μύθοι και η σαγηνευτική κοινωνική δύναμή τους.
Σε επίπεδο αφηγηματικής τεχνικής και μέσων, το Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ! δεν ξεχωρίζει μόνο για τους πολλούς (αναξιόπιστους) αφηγητές, του περιπλεγμένους μύθους, την κυκλική χρήση του χρόνου, τις εγκιβωτισμένες αφηγήσεις, αλλά και τον μακροπερίοδο λόγο, τη στριφνή σύνταξη, τις αλληγορίες και τα σύμβολα, τα άφθονα επίθετα που χρησιμοποιεί εν σειρά, τους χαρακτήρες των προσώπων που αγγίζουν μυθικές διαστάσεις. Είναι ένα μυθιστόρημα υψηλών εντάσεων κάθε επιπέδου· όπως η αρχαία τραγωδία δημιουργεί στον αναγνώστη έντονη συναισθηματική φόρτιση (δι᾽ ἐλέου καὶ φόβου).
Το φινάλε του μυθιστορήματος είναι θεαματικό και δεξιοτεχνικό, γιατί ο συγγραφέας ενώνει τη γενιά του Σάτπεν (παλαιός Νότος) με τους αφηγητές, όλα τα πρόσωπα επί σκηνής δηλαδή· αν και η καταστροφή έχει επέλθει, η ζωή συνεχίζεται…
Εν κατακλείδι, το Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ! είναι ένα απαιτητικό μυθιστόρημα, ζητά χρόνο από τον αναγνώστη, διάθεση εξερευνητική, κατατάσσεται στα μεγάλα έργα του μοντερνισμού, ο όγκος του δεν είναι απαγορευτικός για δεύτερη ανάγνωση (περίπου 500 σελίδες), σίγουρα σε συνεπαίρνει και σε κατακτά. (Ομολογώ ότι είναι ο τρίτος Φόκνερ που διαβάζω, αλλά ο καλύτερος με διαφορά).
«Άρα ίσως αν πήγαινες σε κάποιον, όσο πιο ξένον τόσο το καλύτερο, και του έδινες κάτι ‒ένα κομμάτι χαρτί‒, κάτι, οτιδήποτε, που να μην σημαίνει τίποτε καθ’ εαυτόν ούτε και σ’ εκείνον, όχι για να το διαβάσει ή να το φυλάξει, ούτε καν να μπει στον κόπο να το πετάξει ή να το καταστρέψει, αυτό θα ήταν κάτι έστω και μόνο επειδή συνέβη, θα έμενε στη μνήμη έστω και μόνο επειδή πέρασε από το ένα χέρι στο άλλο […]».
ΥΓ. 1. Ακολουθήστε την οδηγία της μεταφράστριας και μην καταφύγετε στο Χρονολόγιο και τη Γενεαλογία που βρίσκονται στο τέλος παρά μόνο αφού ολοκληρώσετε το βιβλίο, αλλιώς θα χάσετε όλη τη διασκέδαση!
ΥΓ. 2. Για τον Αβεσσαλώμ
ΑΝΤΙ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΥ
Ο Ουίλιαμ Φόκνερ (1897-1962) γεννήθηκε και μεγάλωσε στον Μισισιπή, ήταν γιός μιας παραδοσιακής οικογένειας του Νότου. Από την οικογενειακή του παράδοση, αλλά και από αυτή της περιοχής του, δημιούργησε τους χαρακτήρες των μυθιστορημάτων του. Κατά τη διάρκεια της ζωής του απέτυχε να αναγνωρίσει πλήρως τα δεινά της σκλαβιάς και των φυλετικών διακρίσεων, παρ’ όλ’ αυτά τα ανέλυσε με σχολαστικότητα και εμβρίθεια στα μυθιστορήματά του. Το 1949 έλαβε το βραβείο Νόμπελ για την καλλιτεχνική του συνεισφορά του στο μοντέρνο αμερικανικό μυθιστόρημα.