TO ΛΕΜΟΝΟΔΑΣΟΣ του Κοσμά Πολίτη και η μελέτη της Αγγέλας Καστρινάκη: Αναζητώντας το χρυσόμαλλο δέρας, ένα ταξίδι στους μύθους και στα σύμβολα του Λεμονοδάσους, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Το Λεμονοδάσος είναι το ημερολόγιο του αρχιτέκτονα Παύλου Αποστόλου που ξεκινά στους Δελφούς στις 22-3-1924, όπου βρίσκεται για επαγγελματικούς λόγους. Στο ξενοδοχείο του καταφθάνει μια γνωστή αθηναϊκή παρέα’ ανάμεσά τους βρίσκεται και η ευειδής νεαρή Βιργινία Δροσινού ή Βίργκω (κόρη αξιωματικού του ναυτικού με μητέρα Βελγίδα), η οποια αμέσως γοητεύει τον Παύλο, επιρρεπή άλλωστε στις γυναικείες συντροφιές. Το αίσθημα όμως είναι αμοιβαίο, η Βίργκω τον καλεί να επισκεφτεί τον Πόρο –τόπο που διαμένει μαζί με τη χήρα μητέρα της- και να τον ξεναγήσει στο Λεμονοδάσος. Το έργο συνεχίζεται με διαδρομές μεταξύ Αθήνας και Πόρου για τρεις μήνες, τον έρωτα ν’ ανθίζει ανάμεσα στους δύο νέους, αλλά παράλληλα να τους τυραννά και να τους διαμορφώνει χωρίς ποτέ να ολοκληρωθεί σαρκικά. « ... Σ’ αφήνω Βίργκω. Πίστεψέ με, ο χωρισμός μας είναι το μόνο μέσον να διατηρήσομεν ακέραιον τον έρωτά μας. Είναι ο μόνος τρόπος να μείνομεν πιστοί στην ανάμνησή του, έστω και ασυνείδητα, στην ανάμνησή του που θα σελαγίζει σαν φωτεινό μετέωρο στον άγνωστο ουρανό του μέλλοντός μας». Αυτά είναι τα στερνά λόγια που στέλνει ο Παύλος στη Βίργκω. Το βιβλίο τελειώνει με την εμφάνιση ενός ναυτικού που παραδίδει σ' έναν δικηγόρο φίλο του Παύλου ένα δέμα και τον πληροφορεί για το τι επακολούθησε στη ζωή του του φίλου του, αφού εγκατέλειψε την Αθήνα.
Ο αναγνώστης μπορεί ν’ αρκεσθεί στην ανάγνωση μιας ιστορίας αγάπης του μεσοπολέμου, όμως ακόμη και ο πιο αδαής δεν μπορεί να μην παρατηρήσει ότι το κείμενο είναι ένα παλίμψηστο που βρίθει συμβόλων, υπαινιγμών, ερωτημάτων και απαιτεί πολλές αναγνώσεις και εξερευνητική διάθεση. Η Αγγέλα Καστρινάκη με τη μελέτη της, που ακολουθεί το μυθιστόρημα, μάς πετά έναν μίτο και μας ξετυλίγει ενδελεχώς την ανάγνωσή της με στοιχεία που ξεκλειδώνουν όλα αυτά που σκεφτήκαμε και αναρωτηθήκαμε κατά τη διαδρομή της δικής μας ανάγνωσης, αλλά και πολλά επιπλέον.
Το έργο εκδόθηκε το 1930΄ πρόκειται για καθαρά συμβολιστικό έργο γεμάτο αινίγματα και γρίφους και επηρεασμένο από τις θεωρίες του γνωστικισμού που επικρατούσαν στην Ευρώπη. Μόνο από την εισαγωγή των δύο πρώτων σελίδων ο αναγνώστης διαισθάνεται την ειρωνεία, την αυτοαναίρεση και μια παραπλανητική διάθεση του ήρωα/αφηγητή-Παύλου (πρωτοπρόσωπη αυτοδιηγητική αφήγηση). Επομένως, ο αναγνώστης από την αρχή μαθαίνει να μην εμπιστεύεται τον αφηγητή, να είναι ενεργός, να βλέπει και να ερευνά πίσω από τις λέξεις. Ακόμα και η ημερομηνία έναρξης του ημερολογίου/βιβλίου, μια μέρα μετά την εαρινή ισημερία, δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητη.
Ιδιαίτερη μνεία γίνεται για τις εμφανείς ομοιότητες του Λεμονοδάσους με άλλα μυθιστορήματα ( Παν του Κνουτ Χάμσουν, Παύλος και Βιργινία, Τριστάνος και Ιζόλδη) αλλά και τις φανερές και κρυφές του συνομιλίες (διακειμενικότητα)με έργα των Αισχύλου, Σοφοκλή, Ομαρ Καγιάμ, Σαίξπηρ, Μποντλέρ, Ροδοκανάκη κ.ά.
Τα ονόματα των τόπων, των προσώπων, των αντικειμένων (βεντάλια, κόκορας, άλογο), των ανθέων (μενεξές, μαργαρίτα), των χρωμάτων (κόκκινο, πράσινο), ακόμη τα ζώα και οι τοποθεσίες, όλα κρύβουν/αποκαλύπτουν κάτι για την εσωτερική φύση της πλοκής, π.χ. Παύλος Αποστόλου/ απόστολος Παύλος, Βιργινία/παρθένα, Λήδα/σμίξιμο ανθρώπου και ζώου (γυναίκας με κύκνο-Δία) μερικά από τα προφανέστερα.
Το μυθιστόρημα ξεκινά στους Δελφούς, ιερό τόπο, που αντιπροσωπεύει την μυστικιστική διάθεση του συγγραφέα, κατόπιν περνά στον Πόρο, νησί που συνδέεται άμεσα με τους Δελφούς και το όνομά του παραπέμπει στο «πέρασμα» ή μήπως στο όνομα του πατέρα του Έρωτα στο πλατωνικό Συμπόσιο; To Λεμονοδάσος με την αμφίσημη ευωδιά των ανθέων της πορτοκαλιάς και της λεμονιάς, όπως προειδοποιεί η Βίργκω τον Παύλο: « ... Ω, μην το εμπιστεύεστε. Ένα μήνα πριν, όταν είναι φορτωμένο από άνθη, ζαλίζεται κανείς από την μυρωδιά. Τώρα είναι γεμάτο χυμό που θα ξεχυθεί σε καρπούς. Eίναι μια ζωή γιομάτη ... ». Το Βυζάντιο, επίσης, είναι ένας αμφίσημος τόπος του μυθιστορήματος που συνδέεται με την καταγωγή του Παύλου από την μεριά της μητέρας του και με την εκκλησία του Δαφνίου που επισκευάζει τα μωσαϊκά της υπό το συνοφριωμένο βλέμμα του Παντοκράτορα και όπως σχολιάζει ο ίδιος στο σαλόνι της Λήδας: « ... Το μόνο που αισθάνθηκα είναι ένα ενδιαφέρον αρχαιολογικό. Δεν μπορώ να προσωποποιήσω έτσι τον Θεό μου, συνοφρυωμένο και εκδικητικό».
Τα περάσματα με την βάρκα στο Πόρο κάθε Σαββατοκύριακο μεθούν τον Παύλο, αισθάνεται σαν τον Ιάσονα: « ... Ένα καστανόμαλλο δέρας θα είναι το ζηλευτό βραβείο», εννοώντας αρχικά την σεξουαλική κατάκτηση της Βίργκως. Στη γλώσσα του εσωτερισμού, όμως, το δέρας σημαίνει την αναζήτηση της πνευματικής φώτισης για την ανάκτηση της αθανασίας. Επομένως, αυτή η ερμηνεία συνάδει με τις αντίστοιχες μεταλλάξεις της έννοιας του έρωτα για τον Παύλο, ο οποίος ενώ ξεκινά με τον συλλογισμό « ... Το μόνο που επιθυμώ είναι να τις δαμάσω [εννοεί τις παρθένες] και να πάρω την υπερηφάνειά τους ... », συνεχίζει παρακάτω, « ... Και όμως. Δεν είναι αυτό νίκη. Να νικήσω ένα σώμα χωρίς την υπερήφανη παρθενική ψυχή; Είναι σαν να τρυπήσω τον αέρα. [...]Πρέπει να κατακτήσω την ψυχή της πρώτα».
Στη μέση του μυθιστορήματος ο Παύλος έχει μια εκ βαθέων κουβέντα στο Ζάππειο με τον πατέρα του, όπου του απευθύνει δύο καίρια ερωτήματα και αντίστοιχα εκείνος του δίνει τις απαντήσεις που ίσως προοικονομούν και την εξέλιξη: «Πατέρα πού έγκειται η ευτυχία;» ... «Στα όνειρά μας που μένουν ανέπαφα από τη φθορά της ζωής» ... «Στο γάμο δεν υπάρχει ευτυχία;» «Στο γάμο δύο ψυχών. Αλλά φαίνεται πως αυτό δεν έτυχε ποτέ ακόμη». Από την εξέλιξη φαίνεται ότι ο Παύλος κράτησε το όνειρο...
Προς επίρρωσιν των θεοσοφικών πεποιθήσεων του Κοσμά Πολίτη και απομάκρυνση εντελώς της εκδοχής των τυχαίων επιλογών, είναι και το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του 1930 που το κοσμεί το γιν και το γιανγκ (με τον ιδιαίτερο τρόπο του Κοσμά Πολίτη).
Η Αγγέλα Καστρινάκη κατορθώνει να μας εισάγει στο εργαστήρι του συγγραφέα, να μας μυήσει στα μυστικά της ανάγνωσης του Λεμονοδάσους, ενός έργου «δροσερού» και ταυτόχρονα «πολύπλοκου», όπως αναφέρει στην αρχή της μελέτης της.
Λίγα λόγια για τον συγγραφέα:
O Kοσμάς Πολίτης (φιλολογικό ψευδώνυμο του Πάρι Ταβελούδη) γεννήθηκε το 1888 στην Αθήνα, αλλά από το 1890 έως το 1922 ζει στη Σμύρνη. Παιδί μεσοαστικής οικογένειας, μετά τις σπουδές του εργάζεται στην τράπεζα και παντρεύεται το 1918 την Κλάρα Κρέσπι και αποκτούν τη Φοίβη. Για δύο χρόνια ζει και εργάζεται ως τραπεζοϋπάλληλος στη Γαλλία και στην Αγγλία και το 1924 επιστρέφει στην Αθήνα. Το 1930 εκδίδεται το Λεμονοδάσος και το 1934 μετατίθεται στην Πάτρα, όμως το 1942 επιστρέφει στην Αθήνα και στη γυναίκα του μετά τον θάνατο της κόρης τους. Το 1944 προσχωρεί στο Κομμουνιστικό Κόμμα για μικρό διάστημα. Πεθαίνει το 1974, έχοντας αφήσει εξαιρετικά μυθιστορήματα (Λεμονοδάσος, Εκάτη, Ερόικα, Στου Χατζηφράγκου, Γυρί), νουβέλες, διηγήματα και πολλές μεταφράσεις. Ανήκει στη Γενιά του 1930 και όπως σχολιάζει ο Rodrick Beaton στην Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία «... επιχείρησε να παρουσιάσει τις εσωτερικές και πνευματικές διεργασίες που υπερβαίνουν τις εμπειρίες της πραγματικοτητας ... αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωση που ανήκει στο μη ρεαλιστικό στρατόπεδο».
Kommentare