H YΠΟΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ (La promesse de l’aube, 1960) του Ρομαίν Γκαρύ (Romain Gary), μετ. Μαρία Παπαδήμα, εκδ. Στερέωμα (2020)
Ο Ρομαίν Γκαρύ αποτελεί έναν μύθο της λογοτεχνίας του 20ού αιώνα, όχι μόνο για το λογοτεχνικό του έργο, αλλά για την ίδια τη συναρπαστική/περιπετειώδη/πολυτάραχη (τα επίθετα θα μπορούσαν να μην έχουν τελειωμό) ζωή του. Δικαίως, ο βίος του και η προσωπικότητά του στάθηκαν πηγή έμπνευσης για τους ουκ ολίγους βιογράφους του. Εκτός από διάσημος συγγραφέας, σεναριογράφος, σκηνοθέτης, ήρωας του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου, αντιστασιακός και διπλωμάτης υπήρξε δημιουργός τεσσάρων ετερώνυμων (οι γνωστότεροι), εκ των οποίων οι δύο (Γκαρύ και Αζάρ) έλαβαν από ένα βραβείο Goncourt. Παθιασμένος λάτρης της γυναικείας φύσης, με πολλούς δεσμούς στο ενεργητικό του, δυο γάμους, έναν γιο και μια αυτοκτονία!
Η υπόσχεση της αυγής, δημοσιευμένη το 1960, είναι το μείζον αυτοβιογραφικό του έργο, ωστόσο με αρκετά στοιχεία μυθοπλασίας, όπως προειδοποιεί τον αναγνώστη η καταξιωμένη μεταφράστρια Μαρία Παπαδήμα στο περιεκτικό αλλά σημαντικό επίμετρο που υπογράφει, εκτός της μετάφρασης. Στο βιβλίο αφηγείται τη ζωή του από τη Ρωσία έως το Βιλνό της Πολωνίας, ύστερα στα δεκατέσσερά του στην Κυανή Ακτή, αργότερα στο Παρίσι για τη συνέχεια των νομικών σπουδών αλλά και για την εκπαίδευσή του στην αεροπορία. Ακολουθεί ο Β΄Παγκόσμιος Πόλεμος και η επιθυμία του να καταταγή και να έχει ενεργό δράση, τα πολεμικά ταξίδια του στην Αγγλία και Αφρική, οι ατελέσφοροι έρωτες, οι νοσηλείες του, το βιβλίο του Ευρωπαϊκή θητεία (εκδ.Γκοβόστης) και ο θάνατος της μητέρας του. Όλο αυτό το ταξίδι ζωής, το διαποτίζει η αγάπη του για τη μητέρα του Μίνα (ή Νίνα επί το γαλλικότερον), γιατί το βιβλίο αυτό είναι πρωτίστως μια ωδή, ένα λατρευτικό άσμα για εκείνη, είναι ένας ομφάλιος λώρος που δεν κόπηκε ποτέ: « ... όμως δεν είχαν καταλάβει τίποτε για την αγάπη μου. Είχαν ξεχάσει να κόψουν τον ομφάλιο λώρο και επέζησα». Δυστυχώς η Νίνα πεθαίνει το 1941, χωρίς να δει ότι ο Ρομαίν εκπλήρωσε όλα τα όνειρά της τις υποσχέσεις του.
Στα σαράντα δύο κεφάλαια του βιβλίου δεν υπάρχει ούτε ένα που να μην υπάρχει αναφορά στη μητέρα του, ως επωδός, είτε όταν πρόκειται για τη φυσική της παρουσία είτε για τη φασματική. Η Εβραία Μίνα, πρώην ηθοποιός, εγκαταλελειμμένη από τον άντρα της Αριέ Λίιμπ Κάτσεφ, θα μεγαλώσει ολομόναχη τον Ρομαίν σε μια εποχή που οι Εβραίοι δεν ήταν καλοδεχούμενοι, κάνοντας διάφορες δουλείες (από καπελάδικο, οίκο μόδας, φύλαξη μικρών ζώων, πώληση ρωσικών θησαυρών, μεσίτρια και τέλος διευθύντρια πανσιόν), καταφέρνοντας να μην του λείψει ποτέ το παραμικρό. Μια εκρηκτική, δυναμική, επίμονη, αυταρχική γυναίκα που για τον γιο της είχε το όραμα, συνάμα και τη βεβαιότητα, ότι θα γινόταν πρέσβης της Γαλλίας, Ιππότης της Λεγεώνας της τιμής, Γκαμπριέλε ντ’Ανούντσιο, Ίψεν κ.ά. Τη λατρεία της για τη Γαλλία τη μετέδωσε στον Ρομαίν σαν παραμύθι: «Η μητέρα μου μιλούσε για τη Γαλλία όπως οι άλλες μητέρες μιλούν για τη Χιονάτη και τον Παπουτσωμένο Γάτο και, παρά τις προσπαθειές μου, δεν κατάφερα ποτέ να απαλλαγώ τελείως απ΄αυτήν την παραμυθένια εικόνα της Γαλλίας των ηρώων και της παραδειγματικής αρετής».
Εκτός από την σχέση μητέρας και γιου, ο Γκαρύ ως έξοχος παραμυθάς μας εξιστορεί γλαφυρά και με χιούμορ τις πιο οδυνηρές ιστορίες του από τον πόλεμο, από τους συντρόφους που έχασε, από τον θάνατο που καραδοκούσε, από τη νεκρανάστασή του, από την απουσία της έννοιας και της μορφής ενός πατέρα. Όμως αυτό που τον καίει είναι « ... μια άγρια αποφασιστικότητα να διορθώσω τον κόσμο και να τον εναποθέσω μια μέρα μπροστά στα πόδια της μητέρας μου, ευτυχισμένο, δίκαιο, αντάξιό της ... ». Οι έννοιες της δικαιοσύνης, της ανθρωπιάς, της αξιοπρέπειας και άλλων ευγενών οραμάτων χαρακτηρίζουν το ευρύτερο έργο του στο συνολό του.
Το θέμα της ταυτότητας, πάντως, είναι κάτι που τον βασανίζει από τα χρόνια του Βιλνό, όπου μόλις στα δώδεκά του, όταν αρχίζει και γράφει, προσπαθεί να βρει ένα υψιπετές όνομα αντάξιο όλων αυτών που ήθελε να προσφέρει στη μητέρα του, ώστε γεμίζει τετράδια με πιθανά ονόματα που θα μπορούσαν να στεγάσουν τα όνειρά τους. Η ατέρμονη αγωνία να μπορέσει να εντοπίσει την κλίση του και να επιτύχει, τον αναγκάζουν να δοκιμάζει διαρκώς νέους δασκάλους και μαθήματα. Η Μίνα, πάλι, φροντίζει αορίστως να τον κάνει να πιστεύει ότι ίσως είναι γιός του διάσημου Ρώσου ηθοποιού Ιβάν Μοσιούκιν - μια ακόμη από τις ιστορίες που θα τον ακολουθούν και θα συμβάλλουν στον μύθο του.
«Η μητέρα μου είχε ανάγκη από μαγεία», διαβάζουμε σε κάποιο σημείο, μια ιδέα που τον ακολουθεί μέχρι το τέλος, αφού προσπαθεί να προσθέσει ένα παραπάνω πορτοκάλι στα ταχυδακτυλουργικά του κόλπα ώστε να πλησιάσει το «τέλειο». Η πραγματικότητα τον πονάει και τον συνθλίβει πολλές φορές, οπότε καταφεύγει «σ’ έναν κόσμο φανταστικό και ζούσα εκεί, μέσα από τα πρόσωπα που επινοούσα, μια ζωή γεμάτη νόημα, δικαιοσύνη και συμπόνια». Εκεί, στη απόλυτη μοναξιά ανακαλύπτει ότι το χιούμορ είναι «μια δήλωση αξιοπρέπειας, μια βεβαίωση της ανωτερότητας του ανθρώπου απέναντι σ’ αυτό που του συμβαίνει». Έτσι, όταν τη δεκαετία του ’70 δεν ασχολούνται τόσο με το έργο του, «σχεδιάζει» τον Εμίλ Αζάρ (ετερώνυμό του), συγγραφέα με άλλο ύφος, που με το έργο Η ζωή μπροστά σου βραβεύεται με το Goncourt - ως φυσική παρουσία τον υποδύεται ο ανιψιός του. Μόνο στο Vie et mort d'Émile Ajar, το μεταθανάτιο κείμενό του το 1980, αποκαλύπτει την ταυτοπροσωπία!
Για να επανέλθουμε όμως στην Υπόσχεση της αυγής, το βιβλίο κλείνει στο σημείο που άρχισε η αφήγηση: δίπλα στη λατρεμένη του θάλασσα –και ας μην ήταν η ευλογημένη Μεσόγειος, η «παραμάνα» του, αλλά η παραλία του Μπίγκ Σερ- παρέα με θαλάσσια πλάσματα και την απουσία των προσώπων που αγάπησε.
«Δεν είναι καλό να σ’αγαπούν τόσο πολύ, τόσο νέο, τόσο νωρίς. Αποκτάς κακές συνήθειες. Πιστεύεις ότι έτσι είναι. Πιστεύεις ότι υπάρχει και αλλού, ότι μπορείς να το ξαναβρείς. Υπολογίζεις σ΄αυτό. Κοιτάς, ελπίζεις, περιμένεις. Στην αυγή της ζωής, η μητρική αγάπη σου δίνει μια υπόσχεση που δεν θα κρατήσει ποτέ. [...] Μετά απ’ αυτό, κάθε φορά που μία γυναίκα σε παίρνει στην αγκαλιά της και σε σφίγγει πάνω στην καρδιά της, δεν είναι παρά συλλυπητήριες ευχές. Επιστρέφεις πάντα στον τάφο της μητέρας σου για να ουρλιάξεις σαν εγκατελελειμμένο σκυλί.[...] Πέρασες απ΄την πηγή πολύ νωρίς και ήπιες όλο το νερό της. Όταν η δίψα έρχεται ξανά, μπορείς να ψάχνεις παντού, αλλά δεν υπάρχει πια πηγάδι, υπάρχουν μόνο αντικατοπτρισμοί [...]. Λέω απλά πως είναι καλύτερα οι μητέρες να έχουν και κάποιον άλλον ν’αγαπούν. Άν η μητέρα μου είχε έναν εραστή, δεν θα είχα περάσει τη ζωή μου πεθαίνοντας από δίψα πλάι σε κάθε πηγή. Δυστυχώς για μένα, ξέρω από αληθινά διαμάντια».
Το 1979, η πρώην σύζυγός του και μητέρα του γιού του,Τζιν Σίμπεργκ, βρίσκεται νεκρή κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες. Ο Ρομαίν Γκαρύ δίνει τέλος στη ζωή του με μια σφαίρα στις 2 Δεκεμβρίου του 1980, αφήνοντας το ακόλουθο σημείωμα:
«Καμία σχέση με την Jean Seberg. Παρακαλούνται οι υπέρμαχοι της ραγισμένης καρδιάς ν’ απευθυνθούν αλλού. Προφανώς μπορεί κανείς να το αποδώσει σε νευρικό κλονισμό. Αλλά από την άλλη, πρέπει να παραδεχτώ ότι αυτό το πράγμα διαρκεί από τότε που ενηλικιώθηκα, και μου επέτρεψε να ολοκληρώσω το λογοτεχνικό μου έργο. Λοιπόν, γιατί; Ίσως η απάντηση να βρίσκεται στον τίτλο του αυτοβιογραφικού μου έργου: Η νύχτα θα είναι ήσυχη και στις τελευταίες λέξεις του τελευταίου μου μυθιστορήματος (Les Cerfs-volants/Οι χαρταετοί, εκδ.Καστανιώτης): "γιατί κανείς δεν θα ήξερε να το πει καλύτερα", επιτέλους έχω εκφραστεί πλήρως».(απόδοση από τα γαλλικά δική μου)
Η υπόσχεση της αυγής (όπως και κάποια άλλα έργα του) έχει μεταφερθεί δύο φορές στον κινηματογράφο: από τον Ζυλ Ντασέν το 1970 και τον Ερίκ Μπαρμπιέ το 2017.
Για τους πιστούς του Ρομαίν Γκαρύ: http://agora.qc.ca/thematiques/mort/dossiers/gary_romain
Comments