ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΙ της Κλαούδια Πινιέιρο

ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΙ  της Κλαούδια Πινιέιρο, μτφρ. Ασπασία Καμπύλη, εκδ. Carnívora, 2024 [Catedrales, Claudia Piñeiro, 2020]

Πολυμεταφρασμένη, πια, η Κλαούδια Πινιέιρο (1960) και στην Ελλάδα, αποκλειστικά από τις καλαίσθητες εκδόσεις Carnívora,  είναι μια από τις ηχηρές φωνές της Αργεντινής, η τρίτη πιο μεταφρασμένη συγγραφέας μετά τον Μπόρχες και τον Κορτάσαρ στην Αργεντινή, γνωστή στον αγγλόφωνο κόσμο ως «Η βασίλισσα του αργεντίνικου νουάρ». Έχοντας μια ισχυρή παρουσία σε αυτό που ονομάστηκε λάτιν νουάρ/novela negra ή neo-policiano και χωρίς να ξεχνά την παράδοση του είδους, η Πινιέιρο, αφουγκραζόμενη την εποχή της, προβάλλει στα τελευταία της μυθιστορήματα (Η Ελένα ξέρει, Δικιά σου για πάντα, Καθεδρικοί) τις ιδέες που εμπνέουν την ακτιβιστική της δράση και εμπλέκονται, παράλληλα, με τον πυρήνα της οικογένειας και τη θρησκεία.

Για να κατανοήσουμε καλύτερα το συγγραφικό της έργο της αξίζει να αναφέρουμε ότι η Πινιέιρο είναι μια ακούραστη ακτιβίστρια της Πράσινης Παλίρροιας (https://www.rednblack.gr/arthra/argentini-i-elpida-gia-ti-dimokratia-einai-prasini/ ανακτήθηκε 13/5/2024) αλλά και του παλαιότερου κινήματος Ni Una Menos (2014) (Not One Woman Less, https://spheres-journal.org/contribution/not-one-woman-less-from-hashtag-to-strike/ ανακτήθηκε 13/5/2024), όπου δρούσε με την ομάδα με την ονομασία «La Μinyersky». Οι συλλογικότητες αυτές προέκυψαν ως απάντηση στην αύξηση των δημόσιων, βάναυσων γυναικοκτονιών, καθώς και άλλων μορφών βίας κατά των γυναικών, για τη νομιμοποίηση των αμβλώσεων (τελικά το 2020 έγινε αποδεκτό το αίτημα) και για άλλα ζητήματα που άπτονται των γυναικείων δικαιωμάτων, αλλά και των ΛΟΑΤΚΙ, ευρύτερα.

Στο βιβλίο της Καθεδρικοί, μια δεκαεπτάχρονη μαθήτρια από καθολική, αξιοσέβαστη και μορφωμένη οικογένεια, η Άννα Σαρδά, βρίσκεται νεκρή ‒το πτώμα της καμένο και τεμαχισμένο‒ σε μια αλάνα, κοντά στην εκκλησία της πόλης της. Η, τότε, αστυνομική έρευνα αποβαίνει άκαρπη και η υπόθεση κλείνει στα γρήγορα. Τριάντα χρόνια αργότερα (σημερινή εποχή), η Πινιέιρο αποτυπώνει την καταστροφική οικογενειακή εικόνα που άφησε η απώλεια της μικρότερης ανήλικης κόρης. Η συγγραφέας επιλέγει μια πολυφωνική αφήγηση με επτά φωνές (επτά κεφάλαια), όπου καθεμία αποκαλύπτει μέσω ενός εξομολογητικού λόγου, γεμάτου με τύψεις, δικαιολογίες αλλά και ντροπή, και μια πτυχή της ιστορίας της Άννας ή της δολοφονίας της. Η ίδια η Άννα δεν θα ακουστεί ποτέ άμεσα, η αλήθεια της είναι κομματιασμένη σαν το διαμελισμένο σώμα της. Οι φωνές-πρόσωπα δεν παίρνουν θέση μόνο για το τραγικό γεγονός, αλλά ορμώμενες από αυτό και έχοντας ως κύριο άξονα το θέμα της πίστης/θρησκείας (της Καθολικής Εκκλησίας ειδικότερα), ξεδιπλώνουν πλήθος θεμάτων, όπως τις παράνομες αμβλώσεις, τις ενδοοικογενειακές σχέσεις, το τραύμα κ.ά.

Το νοικοκυριό των Σαρδά ήταν καθολικό, τυπικό και ασφυκτικό. Η μητέρα, Δολόρες, ήταν κλασική πιστή, παραδοσιακή καθολική. Σύμφωνα με τον πατέρα, τον Αλφρέντο (τελευταία φωνή: Επίλογος), καθηγητή Ιστορίας και φανατικό αναγνώστη δοκιμίων, στο σπίτι τους η λέξη «έκτρωση» δεν ήταν κακή λέξη: ήταν μια απαγορευμένη λέξη. Η Κάρμεν (έκτη φωνή), η μεγαλύτερη αδελφή και επίσης η πιο θρησκευόμενη, ασκούσε την εξουσία της στη Λία (πρώτη αφηγηματική φωνή, μεσαία αδελφή) και την Άννα (η μικρότερη, «το μπουμπούκι») με ακαμψία και υπεροχή («Η αδερφοσύνη μας υπήρξε πραγματικό πεδίο μάχης»).

Τριάντα χρόνια μετά τη δολοφονία της Άννας, στο παρόν της ιστορίας, η Κάρμεν είναι καθηγήτρια Θεολογίας και παντρεμένη με τον Χουλιάν (πέμπτη φωνή), φίλο από τα νιάτα της, ο οποίος εγκατέλειψε την ιερατική κλίση του γιατί η ερωτική του επιθυμία για την Κάρμεν ήταν ισχυρότερη. Η Λία ζει στο Σαντιάγο ντε Κομποστέλα και με τον μόνο που έχει επαφή είναι ο πατέρας της, με τον οποίο ανταλλάσσει σποραδικά γράμματα υπό τον όρο ότι δεν θα αναφέρουν προσωπικά νέα τους και ότι για θα ξαναρχίσει η στενότερη επαφή τους μόνο όταν θα έχουν νέα για τη δολοφονία της Άννας. Η Μαρσέλα (τρίτη αφηγηματική φωνή), η καρδιακή φίλη της Άννας και το πρόσωπο-κλειδί των αποκαλύψεων, έχασε την ικανότητα να αποθηκεύει μελλοντικές μνήμες την ίδια μέρα της τραγωδίας: πάσχει από εμπροσθόδρομη αμνησία (επιπτώσεις στη βραχεία μνήμη, προηγούμενη μνήμη ανέπαφη) και δεν καταφέρνει να αποθηκεύει καινούργιες αναμνήσεις («ό,τι δεν ξέρω το επινοώ»). Ο Έλμερ (τέταρτη αφηγηματική φωνή) ο, κάποτε νεαρότερος στην έρευνα, αλλά με ιδέες, καθαρή ματιά  και επιμονή, τελικά, μετά από ένα τηλεφώνημα του Αλφρέντο δέχεται να ξεσκονίσει τον φάκελο της έρευνας και να κλείσει τα κενά με τη βοήθεια της αναξιόπιστης (;), τότε, μαρτυρίας της Μαρσέλας. Δυστυχώς, όλα τα παραπάνω αποτελούν τη σκιώδη κληρονομιά του Ματέο (δεύτερη αφηγηματική φωνή - «Είμαστε μια ουλή. Η οικογένειά μου είναι η ουλή που άφησε η δολοφονία … ο θάνατος της Άννας αποτελεί ανεπανόρθωτα κομμάτι αυτού που είμαι εγώ. Αυτού που είμαστε»), γιού της Κάρμεν και του Χουάν. Ο Ματέο, είκοσι τριών, γεμάτος ερωτήματα λόγω ηλικίας και οικογενειακού ιστορικού, με ψυχολογικά προβλήματα,  θα συνδεθεί στενά με τον παππού του και θα δραπετεύσει από τη στενή οικογένεια («Ήταν η πρώτη φορά που ένιωσα, εκεί, σ’ εκείνο το αεροδρόμιο, ότι είχα γεννηθεί από άγνωστο πατέρα και άγνωστη μητέρα», «Η μητέρα μου, ακόμα και σήμερα, με φοβίζει»).

Πόρτικο ντα Γκλόρια («Πύλη της Δόξας» στα γαλικιανά) του καθεδρικού του Σαντιάγο ντε Κομποστέλα

Η Πινιέιρο στην αρχή κάθε αφήγησης/κεφαλαίου χρησιμοποιεί εσωτερικά motto ως σχόλια για την αφηγηματική φωνή που θα ακουστεί, και αναφερόμενη συχνά σε έργα του Ρίτσαρντ Ντόκινς, αλλά και σε θρησκευτικές πηγές, δημιουργεί ένα θεωρητικό υπόβαθρο για τα πρόσωπά της. Έχει, επομένως,  ενδιαφέρον το πώς αυτά αντιλαμβάνονται το θέμα της θρησκευτικής πίστης (ή μη). Η Λία δηλώνει στην εναρκτήρια φράση του μυθιστορήματος: «Έπαψα να πιστεύω στον Θεό εδώ και τριάντα χρόνια». Mετά την ειδεχθή δολοφονία της αδελφής της, δηλώνει άθεη και νιώθει μόνη αλλά ελεύθερη. Ο Ματέο συμφωνεί με τη θεία του, αφού έχει υποστεί μεν την καθολική θρησκευτική κατήχηση από τους γονείς του, αλλά, κατόπιν, την απελευθέρωση μέσω των αναγνωσμάτων που του προτείνει ο παππούς του (όπως Το εγωιστικό γονίδιο, Ρίτσαρντ Ντόκινς). Η Μαρσέλα είναι άλλη μια περίπτωση όπου η καθολική κατήχηση την οδήγησε στη σιωπή/συγκάλυψη της αλήθειας με αποτέλεσμα να τη βαραίνουν διάφορα τραύματα. Η Μαρσέλα, όπως και ο Ματέο, περιμένει να ελευθερωθεί. Η Κάρμεν ως φλογερή καθολική πρεσβεύει την απόλυτη και δογματική πίστη: «Πιστεύω στον Θεό. Η πίστη μου είναι απόλυτη, κατηγορηματική, παθιασμένη. Βίαιη αν χρειαστεί». Ο Χουλιάν έχοντας από τη μικρή του ηλικία αποκηρύξει τη μητέρα του για τις πράξεις της, αν και γεμάτος επιφυλάξεις απ’ την εφηβεία του σχετικά με την αγαμία των ιερέων, γίνεται ένας άβουλος φοβισμένος πιστός που εναποθέτει τα πάντα στη θέληση του Θεού.

Ωστόσο, παρά την απροκάλυπτη θέση του μυθιστορήματος κατά της δογματικής θρησκείας, της κατήχησης και των δεινών που απορρέουν από αυτή, στον επίλογο του Αλφρέντο, η Πινιέιρο λαμβάνει υπόψη την  ανάγκη της φύσης του ανθρώπου κάπου να στηρίζεται και προτείνει μια εναλλακτική: μια πίστη βασισμένη στην προσωπική ευθύνη, την αλήθεια, την ομορφιά και την αγάπη. «Ένας θεός για τον οποίο ο καθένας μας θα κατασκευάσει τον δικό του καθεδρικό».

Με άμεση αναφορά, ήδη από το πρώτο κεφάλαιο (Λία), στο διήγημα του Ρέιμοντ Κάρβερ «Καθεδρικός ναός» (Καθεδρικοί ναοί, Ρέιμοντ Κάρβερ, Μεταίχμιο, 2018), από όπου και ο τίτλος του βιβλίου, όπως ο πρωταγωνιστής του Κάρβερ υπερβαίνει την έννοια του καθεδρικού ναού που έχει σχηματοποιημένη στο μυαλό του με τη βοήθεια ενός τυφλού επισκέπτη και μέσω μιας υπερβατικής εμπειρίας που βιώνει, έτσι ακριβώς ο Αλφρέντο, η Λία, ο Ματέο και η Μαρσέλα αγωνίζονται να απαγκιστρωθούν από την υποκρισία, την αυταπάτη, την ντροπή και το τραύμα που βιώνουν αναθρεμμένοι ως καθολικοί, υπερβαίνουν  τις άκαμπτες δομές της θρησκείας, προσπαθούν να οικοδομήσουν τους δικούς τους καθεδρικούς με ανθρώπινες ιστορίες και καλλιτεχνία, με ομορφιά και έμπνευση, με αγάπη και ελπίδα, όπου θα περιέχουν την «ουσία» τους.

Το βιβλίο παρόλο που είναι page turner, παρουσιάζοντας όλα τα χαρακτηριστικά ώστε να δικαιωματικά να ανήκει στην παράδοση του λάτιν νουάρ, ωστόσο είναι ένα οικογενειακό νουάρ που ασκεί δριμεία κριτική σε θρησκευτικούς και κοινωνικούς θεσμούς, είναι πλούσιο σε πηγές και διακειμενικότητα, σε σύμβολα, και κάθε απαρατήρητη καμιά φορά λεπτομέρεια είναι έντεχνα αποτυπωμένη και υποφώσκει κάποια πτυχή της ιστορίας. Ο Επίλογος μπορεί να έχει διδακτικό τόνο, ωστόσο προσφέρει μια λύση έναντι της αθεΐας — άλλωστε η στρατευμένη λογοτεχνία κάποιες φορές είναι αναλυτική.

«Πιστεύω ότι ο καθένας από εμάς φτάνει μέχρι την αλήθεια που μπορεί ν’ αντέξει».

Η Κλαούδια Πινιέιρο έχει τιμηθεί μεταξύ άλλων με τα βραβεία Clarín, LiBeraturpreis, Pléyade, Latinoamericano de Literatura Infantil y Juvenil,  ACE, Sor Juana Inés de la Cruz και Pepe Carvalho. Το μυθιστόρημά της Η Ελένα Ξέρει (Εκδόσεις Carnívora, 2021) ήταν shortlisted για το International Booker Prize 2022. 

(από το site των εκδόσεων Carnívora)

Χρήσιμες πληροφορίες για το βιβλίο και την Κλαούντια Πινιέιρο:

Μονοπάτι - El Camino de Santiago Διαδρομή / Αγίου Ιακώβου της Κομποστέλα

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CE%B9%CE%B1%CE%B4%CF%81%CE%BF%CE%BC%CE%AE_%CE%91%CE%B3%CE%AF%CE%BF%CF%85_%CE%99%CE%B1%CE%BA%CF%8E%CE%B2%CE%BF%CF%85_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%9A%CE%BF%CE%BC%CF%80%CE%BF%CF%83%CF%84%CE%AD%CE%BB%CE%B1 (Ανακτήθηκε 13/5/2024)

Συνέντευξη της Κ. Πινιέιρο στην εφημερίδα Guardian

https://www.theguardian.com/global-development/2024/jan/08/feminists-under-attack-ultra-right-threat-milei-argentina-writer-exile-luciana-peker (Ανακτήθηκε 13/5/2024)

https://www.revistaanfibia.com/la-nelly-minyersky-club-band/ Η Κλαούντια Πινιέιρο περιγράφει μια μέρα δράσης της ομάδας της που ονομάζεται «La Μinyersky» (Ανακτήθηκε 13/5/2024)